ناباروری به شرایطی گفته می شود که در آن یک زوج حداقل به مدت یکسال بدون استفاده از هر نوع روش پیشگیری از بارداری تلاش می کنند تا صاحب فرزند شوند اما موفق نمی شوند. از هر 6 زوج حداقل یکی از آنها با این بیماری دست و پنجه نرم می کند. علاوه بر این تخمین زده می شود که 10 تا 18 درصد از زوج ها در درک ناباروری و یا زایمان ناموفق با مشکل مواجهند. در این مطلب ما به بررسی علل، علائم، درمان و راه های پیشگیری از ناباروری می پردازیم.
ناباروری چطور تشخیص داده می شود؟
نکته مهم در تشخیص ناباروری این است که هر دو شریک جنسی تحت آزمایش قرار بگیرند. هنگام مراجعه به پزشک برای درمان این عارضه از زوج های نابارور سوالاتی درباره سلامتی و سبک زندگی شان پرسیده می شود که معمولا شامل موارد زیر است:
- سابقه کامل پزشکی از جمله عمل های جراحی انجام شده
- داروهایی که فرد مصرف می کند
- سابقه مواجهه با اشعه یا هر نوع مواد شیمیایی دیگر
علل اصلی ناباروری در زنان چیست؟
معمولا تشخیص علت دقیق ناباروری مشکل است. برای درمان این بیماری روش های درمانی متعددی وجود دارد و انتخاب روش مناسب به تشخیص علت ناباروری بستگی دارد.
به طور کلی شایع ترین علل ناباروری در زنان عبارتند از:
مشکلات مربوط به تخمک گذاری
برای اینکه بارداری اتفاق بیفتد تخمدان های زن باید تخمک آزاد کنند تا اسپرم مرد آنها را بارور کند. پزشک با بررسی چرخه قاعدگی شما و ارزیابی آن می تواند تشخیص بدهد که دچار مشکلات مربوط به تخمک گذاری هستید یا نه.
آسیب دیدگی لوله های فالوپ
لوله های فالوپ بخشی از دستگاه تناسلی خانم ها هستند و تخمک ها را از تخمدان به رحم که محل رشد جنین است منتقل می کنند. بنابراین می توان گفت که آسیب دیدگی لوله های فالوپ مشکلی جدی در باروری موفق یک زن ایجاد می کند. این آسیب دیدگی ممکن است به دلیل جراحی لگن، آندومتریوز و یا ایجاد زخم بعد از عفونت لگن اتفاق بیفتد. صدمه رسیدن به لوله های فالوپ باعث می شود که مسیر رسیدن اسپرم به تخمک در رحم برای بارور کردن آن مسدود شود.
عدم وجود رابطه جنسی منظم
یک خانم برای باردار شدن باید در دوران اوج باروری اش رابطه جنسی داشته باشد. پزشک می تواند به شما برای درک و شناسایی بهترین زمان برای باروری کمک بسیار زیادی کند.
مشکلات مربوط به اسپرم مرد
به طور معمول و در شرایط عادی این مساله روی باروری زن تاثیری نمی گذارد مگر اینکه شریک زندگی شما سابقه بیماری داشته باشد یا در گذشته تحت عمل جراحی خاصی قرار گرفته باشد که روی کیفیت و کمیت اسپرم او تاثیر گذاشته است. در چنین شرایطی پزشک برای بررسی و ارزیابی سلامت اسپرم همسر شما آزمایشاتی را تجویز می کند.
مشکلات هورمونی
در مواردی هم ممکن است مشکلات هورمونی علت ناباروری باشد. برخی تغییرات غیر طبیعی و غیر معمول هورمون ها می توانند مانع رسیدن تخمک از تخمدان به رحم شوند و در نتیجه ناباروری اتفاق بیفتد.
مشکلات مربوط به دهانه رحم
علاوه بر موارد گفته شده، ممکن است برخی از خانم ها به بیماری ها و مشکلات مربوط به دهانه رحم دچار شوند که مانع از عبور اسپرم در کانال دهانه رحم می شود.
جزئیات بیشتر درباره علل ناباروری در زنان
همانطور که گفتیم عوامل زیادی در ناباروری یک زن نقش دارند که به برخی از آنها اشاره کردیم. در این قسمت هر یک از عوامل گفته شده را با جزییات بیشتری شرح می دهیم و بررسی میکنیم.
اختلالات تخمک گذاری
اختلالات تخمک گذاری به شرایطی گفته می شود که در آن تخمدان ها یا اصلا تخمک گذاری نمی کنند و یا گهگاه این کار را انجام می دهند. یکی از عوامل ایجاد ناباروری در خانم ها تنظیم هورمون های تولید مثل توسط هیپوتالاموس و یا غده هیپوفیز و یا مشکلات مربوط به تخمدان است. از جمله اختلالات مربوط به تخمک گذاری می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- سندروم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)
سندروم تخمدان پلی کیستیک باعث بر هم خوردن تعادل هورمون ها می شود و همین مساله تخمک گذاری را تحت تاثیر قرار می دهد. از طرف دیگر ابتلا به این عارضه می تواند مشکلات پزشکی دیگری مثل مقاومت به انسولین، رشد موهای زائد در صورت و سایر قسمت های بدن، آکنه و چاقی را نیز به دنبال داشته باشد.
2- اختلال عملکرد هیپوتالاموس
دو هورمون اصلی که هر ماه باعث تحریک تخمگ گذاری در بدن یک زن می شوند هورمون محرک فولیکول (FSH) و هورمون جسم زرد یا لوتئینی کننده (LH) نام دارند. استرس و فشار بیش از حد جسمی یا عاطفی می تواند عملکرد این دو هورمون را با اختلال روبرو کند و در نتیجه روی تخمک گذاری نیز تاثیر بگذارد. شایع ترین علامت اختلال در عملکرد این هورمون ها بی نظمی در سیکل قاعدگی و یا توقف آن به طور کامل است.
3- نارسایی زودرس تخمدان
این اختلال که به آن نارسایی اولیه تخمدان هم گفته می شود به طور معمول بر اثر واکنش خود ایمنی بدن و یا از عدم تولید تخمک ها در تخمدان ایجاد می شود. در این حالت تخمدان دیگر تخمک تولید نمی کند و همین مساله باعث کاهش تولید هورمون استروژن در زنان زیر 40 سال می شود.
آندومتریوز
آندومتریوز زمانی اتفاق می افتد که بافت هایی که به طور طبیعی در رحم وجود دارند در جای دیگری شروع به رشد می کنند. این مساله منجر به ایجاد زخم هایی می شود که می توانند لوله های فالوپ را مسدود کنند و مانع از رسیدن اسپرم به تخمک شوند. علاوه بر این آندومتریوز روی پوشش و بافت داخلی رحم نیز تاثیر منفی می گذارد و لانه گزینه تخمک های بارور شده را با اختلال مواجه می کند.
آسیب دیدن لوله های فالوپ
منظور از آسیب دیدگی لوله های فالوپ انسدادی است که مانع از رسیدن اسپرم به تخمک می شود و یا مسیر عبور تخمک بارور شده را می بندد.
علل آسیب دیدگی لوله های فالوپ شامل موارد زیر است:
- بیماری های التهابی لگن: این بیماری ها به دلیل عفونت رحم و لوله های فالوپ ناشی از عفونت کلامیدیا و یا سایر عفونت های مقاربتی و جنسی بروز می کنند.
- سل لگنی: این بیماری یکی از علت های عمده و اصلی ناباروری زنان محسوب می شود.
مشکلات مربوط به دهانه رحم
اختلالات و مشکلات مربوط به دهانه رحم نیز می توانند با ایجاد تداخل در لانه گزینه تخمک و یا افزایش خطر سقط جنین روی توانایی باروری اثر منفی بگذارند. این مشکلات عبارتند از:
- التهاب آندومتریوز: این عارضه لانه گزینی درون رحم را با اختلال مواجه می کند.
- تنگ شدن دهانه رحم: این مساله به دلیل آسیب دیدگی های ارثی به دهانه رحم ایجاد می شود.
- پولیپ ها یا تومورهای خوش خیم: این مورد جزو عوارض شایع رحم هستند و لانه گزینی درون رحم را با اختلال مواجه می کنند. پولیپ ها و تومورهای خوش خیم رحم با مسدود کردن لوله های فالوپ باعث ناباروری می شوند.
- ناهنجاری های رحمی: این ناهنجاری های که باعث تغییر شکل طبیعی رحم می شوند در باردار شدن و یا نگه داشتن جنین اختلال ایجاد می کنند.
علائم ناباروری زنان چیست؟
تخمین زده می شود که حدود 12 تا 13 درصد از زوج ها در باردار شدن با مشکل روبرو هستند. به طور کلی می توان گفت که ناباروری با علائم زیر همراه است:
قاعدگی نامنظم
سیکل قاعدگی یک زن معمولا هر 28 روز یکبار تکرار می شود. با این حال اگر این زمان بین 21 تا 35 روز باشد باز هم طبیعی است و مشکلی ندارد. نامنظمی در چرخه قاعدگی ممکن است به دلیل برخی مشکلات هورمونی مثل کم کاری یا پر کاری تخمدان، هایپر پرولاکتینمی و یا سندروم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) اتفاق بیفتد.
قطع قاعدگی
در برخی موارد ممکن است یک خانم چند ماه سیکل قاعدگی نداشته باشد. این مساله می تواند به دلیل استرس یا فشار بیش از حد ایجاد شود.
قاعدگی دردناک
یکی دیگر از علائم ناباروری دوره های قاعدگی همراه با درد شدید است که ممکن است علت آن فیبروم رحمی باشد.
مقاربت دردناک
به طور کلی تجربه درد در طول رابطه جنسی برای زنان مساله ای طبیعی است اما در مواردی هم می تواند نشانه ای از وجود شرایط جدی تر مثل بیماری های التهابی لگن باشد.
درد واژینال
درد و یا خارش واژن یکی از علائم عفونت واژن است. این مساله می تواند به عفونت کلامیدیا ، سوزاک و مایکوپلاسما منجر شود و اگر بدون درمان رها شود به ناباروری منتهی می شود.
عدم تعادل هورمونی
افزایش وزن، ریزش مو، آکنه، خستگی و سردرد جزو علائم شایع تغییرات هورمونی هستند.
شایع ترین عوامل خطر ساز برای ناباروری زنان چیست؟
برخی عوامل می توانند خطر ابتلا به ناباروری را در زنان افزایش بدهند .
این عوامل عبارتند از:
- سن: هر چه سن یک خانم بیشتر می شود کیفیت و کمیت تخمک ها کاهش پیدا می کنند و در نتیجه تخمک های کمتری برای بارور شدن به خصوص در اواسط دهه سی سالگی شان وجود دارد.
- وزن: چاقی و اضافه وزن هر دو می توانند روی روند تخمک گذاری طبیعی تاثیر منفی بگذارند. به عبارت دیگر، شاخص توده بدنی مناسب (BMI) فرکانس تخمک گذاری را افزایش می دهد.
- سیگار کشیدن: استعمال دخانیات و سیگار کشیدن نه تنها باعث آسیب رساندن به دهانه رحم و لوله های فالوپ می شود بلکه خطر سقط جنین را هم افزایش می دهد.
- سابقه جنسی: داشتن شرکای جنسی متعدد و رابطه جنسی محافظت نشده خطر ابتلا به عفونت های جنسی را افزایش می دهد و همین مساله می تواند باعث ناباروری شود.
انواع مختلف ناباروری چیست؟
ناباروری ممکن است اولیه یا ثانویه باشد که با هم متفاوتند. ناباروری اولیه زمانی اتفاق می افتد که زوج ها حداقل یک سال کامل مقاربت منظم و بدون استفاده از روش های پیشگیری داشته باشند ولی بارداری رخ ندهد. اما ناباروری ثانویه وقتی بروز می کند که بارداری قبلا اتفاق افتاده اما الان زوج نابارور شده اند.
تست ها و آزمایشات مربوط به ناباروری زنان کدامند؟
پزشک برای بررسی و تشخیص مشکلی که باعث نازایی شده از آزمایشات مختلفی استفاده می کند. یکی از این آزمایش ها که می تواند سرطان دهانه رحم و یا سایر مشکلات مربوط به دهانه رحم و همینطور بیماری های مقاربتی دیگری که باعث ناباروری می شوند را تشخیص بدهد تست پاپ اسمیر است. علاوه بر این ممکن است پزشک یک آزمایش ادرار برای بررسی هورمون لوتئین ساز (LH) تجویز کند که سطح این هورمون را درست قبل از تخمک گذاری نشان می دهد.
چطور می توان از آن پیشگیری کرد؟
رعایت نکات زیر شانس بارداری در زنان را افزایش می دهد:
ترک سیگار
یکی از اصلی ترین عوامل موثر در ناباروری زنان مصرف دخانیات و تنباکو است. علاوه بر این سیگار کشیدن روی سلامت عمومی بدن زنان و جنین نیز تاثیر منفی می گذارد.
خودداری از مصرف مشروبات الکلی
مصرف بیش از حد مشروبات الکلی احتمال نازایی در زنان را افزایش می دهد. بنابراین زنانی که قصد باردار شدن دارند باید از مصرف مشروبات الکلی خودداری کنند چون این امر می تواند مانع از باردار شدنشان شود و یا روی سلامت جنین آنها تاثیر منفی بگذارد.
حفظ وزن سالم
هم اضافه وزن و هم چاقی خطر ابتلا به اختلالات تخمک گذاری و در نتیجه ناباروری را در زنان افزایش می دهند.
کاهش استرس
تحقیقات نشان می دهند زوج هایی که با استرس و فشار روانی بیشتری روبرو هستند در روند درمان ناباروری به نتایج ضعیف تری دست پیدا می کنند.
چه روش هایی برای درمان ناباروری وجود دارد؟
درمان ناباروری عمدتا به سن، علت و مدت زمان ناباروری خانم ها بستگی دارد. ناباروری در واقع نوعی اختلال پیچیده است که درمان آن با مسائل جسمی، روانی و مالی مرتبط است. از آنجایی که ناباروری هر زن با دیگری متفاوت است روش های درمان آنها نیز مختلفند. به طور کلی روش های درمان ناباروری روی بازگرداندن توانایی باروری زن با استفاده از دارو و یا جراحی متمرکزند.
احیای باروری از طریق تحریک با داروهای باروری
داروهای باروری باعث تحریک تخمک گذاری می شوند و در درمان خانم هایی که به دلیل اختلالات تخمک گذاری دچار نازایی شده اند نقش اصلی را ایفا می کنند. این داروها عمدتا نقش هورمون های طبیعی بدن مثل هورمون تحریک کننده فولیکول (FSH) و هورمون جسم زرد (LH) که باعث تخمک گذاری می شوند را بازی می کنند. از این روش درمانی برای بیمارانی که نیاز به تحریک تخمک گذاری دارند استفاده می شود.
خطرات مصرف داروهای باروری چیست؟
مصرف داروهای باروری با خطرات و عوارض زیر همراه است:
بارداری چند قلویی
داروهای خوراکی درمان نازایی احتمال بارداری دوقلویی را افزایش می دهند. تحقیقات نشان می دهند که مصرف داروهای تزریقی باروری این احتمال را تا 30 درصد بیشتر می کند. به طور کلی می توان گفت که هر چه تعداد جنین ها بیشتر باشند خطر زایمان زودرس نیز افزایش پیدا می کند.
سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS)
تزریق داروهای باروری می تواند منجر به تحریک بیش از حد تخمدان شود که نتیجه آن دردناک و متورم شدن تخمدان است. علائم این عارضه شامل درد خفیف شکم، نفخ، تهوع، استفراغ و اسهال است که معمولا بدون درمان برطرف می شوند. در زنان باردار ممکن است این علائم تا چند هفته طول بکشند و باعث افزایش وزن سریع، بزرگ و دردناک شدن تخمدان ها و تنگی نفش بشوند.
ابتلا به تومورهای تخمدان
مصرف داروهای ضد نازایی در خانم هایی که قبلا باردار نشده اند خطر ابتلا به تومورهای تخمدان را افزایش می دهد.
علل و دلایل ناباروری در مردان چیست؟
ناباروری در مردان ممکن است به دلیل تولید اسپرم غیر طبیعی، ابتلا به برخی بیماری ها مثل دیابت و یا سایر بیماری های عفونی مثل سوزاک و یا HIV رخ بدهد. همه این عوامل می توانند روی کیفیت اسپرم تولید شده تاثیر منفی بگذارند.
علاوه بر این عواملی مثل قرار گرفتن در معرض برخی عناصر محیطی مثل سموم دفع آفات، اشعه ها و یا سایر مواد شیمیایی نیز روی تولید اسپرم با کیفیت تاثیر منفی می گذارد. مصرف الکل، ماری جوانا، سیگار کشیدن و همینطور مصرف داروهای درمان عفونت های باکتریایی نیز باعث کاهش تولید اسپرم می شود. از طرف دیگر تولید اسپرم به دلیل قرار گرفتن مکرر در معرض هوای گرم و یا استفاده از وان های آب گرم تحت تاثیر قرار می گیرد.
در برخی موارد آزاد شدن اسپرم با مشکلاتی روبرو می شود. این مساله ممکن است به دلیل برخی مشکلات جنسی مثل فیبروز کیستیک که منجر به انسداد بیضه یا آسیب دیدن اندام تناسلی مرد می شود اتفاق بیفتد. در موارد دیگر نیز آسیب ها و صدمات ناشی از روش های درمان سرطان مثل پرتو درمانی یا شیمی درمانی باعث کاهش توانایی باروری مردان می شود.
علائم ناباروری مردان چیست؟
شایع ترین علامت ناباروری در مردان عدم توانایی در باردار کردن شریک زندگی شان است. علائم دیگر ممکن است شامل مواردی مثل اختلالات ارثی، عدم تعادل هورمونی، گشاد شدن رگهای اطراف بیضه ها و یا ابتلا به بیماری هاییست که مانع از عبور اسپرم به طور طبیعی می شوند.
در اغلب موارد مردان مبتلا به ناباروری علاوه بر ناتوانی در باردار کردن همسرشان متوجه علامت دیگری نمی شوند اما این علائم ممکن است به شکل های زیر بروز کند:
- از دست دادن حس بویایی
- بروز مشکلات جنسی مثل اختلال نعوظ، کاهش میل جنسی و یا کاهش میزان منی
- احساس تورم یا درد در بیضه
- رشد غیر طبیعی سینه ها
- عفونت های مکرر تنفسی
- کاهش موهای صورت و بدن
- تغییرات هورمونی
- کاهش تعداد اسپرم
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
آقایانی که بعد از گذشت یک سال رابطه جنسی منظم و محافظت نشده موفق به فرزند دار شدن نشده اند باید برای بررسی های بیشتر به پزشک مراجعه کنند. علاوه بر این در صورت مواجه شدن با هر یک از موارد زیر باید به پزشک مراجعه کرد:
- احساس درد، ناراحتی و یا تورم در ناحیه بیضه
- مشکلات نعوظ
- کاهش میل جنسی
- سایر مشکلات مربوط به عملکرد جنسی
- جراحی بیضه و یا آلت تناسلی
چطور می توان از ناباروری مردان پیشگیری کرد؟
به طور کلی از اکثر انواع ناباروری مردان نمی توان پیشگیری کرد اما اگر مردی در تلاش برای بچه دار شدن است باید موارد زیر را رعایت کند:
- ترک سیگار
- خودداری از مصرف مشروبات الکلی
- کاهش استرس و فشار
- خودداری از مصرف مواد مخدر
- پرهیز از استفاده از حمام گرم، سونا و وان های داغ
- خودداری از قرار گرفتن در معرض اشعه ها، سموم دفع آفات و سایر مواد شیمیایی