حساسیت زدایی منظم یا سیستماتیک چیست؟

بر اساس آمار سازمان انستیتوی ملی بهداشت روانی، شایع ترین انواع اختلالات روانی در ایالات متحده، هراس (فوبیا) است که حدود 10 درصد از افراد بالغ را تحت تأثیر قرار می دهد. برای افرادی که از فوبیا به عنوان ترس شدید تعریف می شود و هیچ خطر واقعی را ایجاد نمی کند بلکه باعث ایجاد اختلال در فعالیت های روزانه و بهزیستی می شود و همچنین کسانی که از اجبارات وسواسی رنج می برند، یکی از انواع روش های درمانی که برای بهبود مهارت های مقابله نشان داده شده است، حساسیت زدایی منظم یا سیستماتیک است.

هدف از این روش درمانی این است که به مردم در هنگام مواجهه با موقعیت، شی یا مکانی که معمولاً به دلیل ترس، از آن دوری می کنند، کمک شود تا آرامش خود را حفظ کنند.

حساسیت زدایی سیستماتیک یا منظم نه تنها می تواند اضطراب و علائم مرتبط با شرایط جدی سلامت روانی را کاهش دهد، بلکه می توان از اصول این رویکرد برای بهبود کسانی که با ترس های متداول تر، از قبیل ترس از صحبت های عمومی، پرواز، سگ یا ارتفاعات روبرو هستند، استفاده کرد.

حساسیت زدایی منظم یا سیستماتیک چیست؟

به گفته انجمن روانشناسی آمریکا، حساسیت زدایی منظم یا سیستماتیک (SD) به صورت ” نوعی رفتار درمانی است که در آن از پیش بینی موقعیت همراه با یک محرک خاص برای کاهش اضطراب استفاده می شود” تعریف می شود.

برای درک این تعریف، دانستن معنای کلمات “شرطی سازی مقابله کردن” و “محرک” می تواند سودمند باشد.

شرطی سازی مقابله کردن، به تغییر روحیه شخص از طریق جفت شدن و ارتباطات مثبت اشاره دارد. این روش شبیه جایگزینی پاسخ است، که به تغییر رفتارهای مطلوب از طریق تقویت مثبت اشاره دارد.

محرک، هر موقعیت یا شیء ایجاد کننده اضطراب است. وقتی فردی دچار هراس می شود، محرک چیزی است که آن شخص از آن ترسیده است.

بیشتر بدانید: 11 روش برای کنترل و مهار خشم و عصبانیت

از این تکنیک ها بیشتر برای مدیریت و درمان چه مشکلاتی استفاده می شود؟ بیشتر اوقات:

• فوبیای خاص و “ساده” که ترس از اشیاء خاص، حیوانات، موقعیت ها یا فعالیت ها است. این موارد شامل ترس از مرگ، فوبیای مار، ترس از فضای باز، ترس از پرواز و غیره است.
• ترس از کارکردهای اجتماعی یا صحبت در جمع
• ترس از مسافرت، ترس از بودن در مکان های شلوغ یا ترک خانه
• اجبار، از جمله موارد مرتبط با اختلال وسواس فکری، مانند شستشوی مکرر دست یا بررسی کردن مکرر
• علائم مرتبط با اختلال اضطراب عمومی
• افراد سالم نیز ممکن است از برخی از تکنیک های SD برای بهبود عملکردشان در حالی که تحت استرس هستند استفاده کنند. به عنوان مثال، حساسیت زدایی منظم یا سیستماتیک در روانشناسی ورزشی و آموزش نظامی نیز مورد استفاده قرار می گیرد ( این شاخه در حقیقت برای کمک به معالجه سربازان در جنگ جهانی دوم ایجاد شده است). ورزشکاران و سربازان با یادگیری تکنیک های ریلکسیشن و آرامسازی و تنفس، می توانند اعتماد به نفس، تمرکز، برانگیختگی و خود تنظیمی خود را بهبود بخشند که منجر به دستیابی به نتایج بهتر می شود.

این روش چگونه انجام می شود؟

SD نوعی شرط بندی کلاسیک است. این کار به منظور حذف پاسخ ترس مرتبط با فوبیا، با استفاده از پاسخ آرامش طبیعی بدن انجام می شود. هدف از این روش جایگزین کردن احساس اضطراب با احساس آرامش است.

همانطور که وب سایت Simply Psychology توضیح داده است:

“تکنیک های آرام سازی عضلات و تمرین های تنفسی عمیق (به عنوان مثال کنترل تنفس، کنترل عضلات یا مدیتیشن) به دلیل بازدارندگی متقابل در جایی که یک بار پاسخ ناسازگار مهار می شود، بسیار مهم هستند. در مورد فوبیا، ترس باعث ایجاد تنش شده و تنش با آرامش ناسازگار است.”

یکی از مراحل اصلی در SD  قرار گرفتن در معرض محرک است. افرادی که با این روش درمانی پیشرفت هایی را تجربه می کنند، معمولاً باید چندین جلسه را به سرپرستی یک درمانگر آموزش دیده انجام دهند.

بسته به شدت هراس فرد، ممکن است چهار تا دوازده جلسه برای تحقق اهداف درمانی نیاز باشد.

بیشتر بدانید: بررسی علل، علائم و روش های درمان اختلال فیبرومیالژیا

حساسیت زدایی منظم یا سیستماتیک در مقابل سایر روش های درمانی

روش های درمانی که در حساسیت زدایی مورد استفاده قرار می گیرند شامل قرار دادن فرد در برابر مکان، حیوان، شیء یا موقعیتی که باعث ترس می شود، است. شخص می تواند به کمک یک متخصص یا با استفاده از تکنیک های خود تنظیمی در جهت کاهش پاسخ ترس خود، کار کند.

یک تکنیک روانشناختی مشابه با SD به حساسیت زدایی پنهان شهرت دارد و هدف آن این است که با یادگیری آرامش در هنگام تصور وضعیت اضطراب زا، به غلبه فرد دربرابر آن ترس یا اضطراب کمک کند. این روش با بیزاری درمانی – نوعی از رفتاردرمانی که یک اثر ناخوشایند، به منظور حذف یک عادت نامطلوب ارائه می شود – متفاوت است.

آیا حساسیت زدایی منظم یا سیستماتیک همانند مواجهه درمانی است؟ از جهات بسیاری، این فرضیه درست است.

به بیان دقیق تر، SD نوع پیشرفته تر مواجهه درمانی است، زیرا در آن فرد با قرار گرفتن در معرض کمترین محرکی که باعث بروز پاسخ ترس می شود، فرایند درمان را آغاز و سپس به تدریج در معرض سایر جنبه های فوبیای خود قرار خواهد گرفت. SD همچنین به منظور ایجاد ارتباط مثبت تر با محرک، همیشه از تکنیک های آرامش بخش استفاده می کند، در حالی که سایر روش ها و انواع مواجهه درمانی ممکن است لزوما این کار را انجام ندهند.

حساسیت زدایی منظم یا سیستماتیک در مقابل روش flooding به چه صورت است؟ تفاوت اصلی بین این دو رویکرد، مدت زمان درمان مورد نیاز است. روش flooding معمولا با سرعت بیشتری پیشرفت می کند، زیرا معمولاً شامل جلسات درمانی دو تا سه ساعته است که در آن بیمار با هراس / محرک خود مواجه می شود. در مورد SD، قرار گرفتن در معرض محرک معمولاً در طی چند روز، چند هفته یا گاهی طولانی تر اتفاق می افتد.

در حالی که SD و مواجهه درمانی به تنهایی قابل استفاده هستند، اما اغلب هنگام درمان فوبیای پیچیده، این روش ها با سایر روش های درمانی ترکیب می شوند. بیماران مبتلا به هراس شدید یا پیچیده احتمالاً از ترکیب روش های مواجهه درمانی با روان درمانی، مانند رفتار درمانی شناختی، و گاهی اوقات نیز از دارو درمانی برای کنترل اضطراب استفاده می کنند.

بیشتر بدانید: آشنایی با درمان های شناختی رفتاری (CBT) و درمان شناختی بر پایه ذهن آگاهی (MBCT)

نحوه عملکرد آن (مراحل و مزایا)

مراحل حساس سازی سیستماتیک چیست؟ در اینجا یک بررسی کلی درباره نحوه عملکرد این روش درمانی وجود دارد:

• بیمار برای تمرین مقابله با اثرات جسمانی استرس مانند ضربان قلب و تعریق، در تمرینات آرام سازی تنفس و عضلات شرکت می کند.
• موقعیت های تحریک کننده اضطراب و مشکلات خاص مرتبط با هراس بیمار مشخص می شوند. ترس ها از ضعیف ترین تا شدید ترین رده بندی می شوند و سلسله مراتب درمان را تشکیل می دهند.
• وضعیت ترسناک و ناخواسته به بیمار ارائه می شود. این مرحله، مرحله اصلی در مواجهه درمانی است و می تواند هم از طریق تجسم (فقط در تصور بیمار، به اصطلاح مواجهه آزمایشگاهی یا مصنوعی) و هم در واقعیت (که به آن مواجهه vivo نیز گفته می شود) اتفاق بیفتد.
• اولین ترس هایی که ارائه می شوند، معمولاً ضعیف ترین محرک های ترس هستند و ترسناک ترین شرایط و شدیدترین محرک ها در ادامه ارائه می شوند. در طی فرایند، بیمار از طریق آرام سازی عضلات آرامش خود را حفظ می کند، این کار به کنترل علائم اضطراب کمک می کند.
• در حالی که هر دو رویکرد می توانند موفقیت آمیز باشند، اکثر تحقیقات نشان می دهند که تکنیک های مواجهه vivo از ثمربخشی بیشتری برخوردار هستند.

حساسیت زدایی منظم یا سیستماتیک در هنگام بهبود سلامت روانی و جسمانی چه نفعی دارد؟ مطالعات نشان می دهند که این روش درمانی می تواند علائم اضطراب و ترس، همچنین علائم مرتبط با استرس مزمن – مانند دشواری در خوابیدن، سردرد، تغییر در اشتها و تنش / درد عضلات را کاهش دهد.

یکی از مطالعات نشان داد که در مقایسه با گروه دارونما – گروهی از بزرگسالان دارای فوبیا که در درمان های حساسیت زدایی منظم یا سیستماتیک شرکت داشتند – پیشرفت های چشمگیرتری را در مقیاس های رفتاری و نگرشی، مثل میزان ترس درک شده، تجربه کردند. گروه های درمانی در هر دو مصاحبه پس از درمان و در پیگیری های یک ماه بعد بهبود یافتند.

همچنین شواهدی مبنی بر اینکه اشکال مختلف مواجهه درمانی برای کسانی که با علائم PTSD سروکار دارند مفید است وجود دارد.

چگونه این روش را امتحان کنیم؟

برای این که سعی کنید حساسیت خود را نسبت به محرک ترس آور کاهش دهید، ابتدا باید دقیقاً بدانید از چه چیزی ترسیده اید. شروع به نوشتن ترس های خود کنید، با کوچک ترین و ضعیف ترین افکاری که منجر به احساس ترس می شوند شروع کنید و به تدریج راه خود را به سمت شدیدترین تجربه های فوبیا که می توانید به آن فکر کنید، باز کنید.

در مرحله بعد باید بر تکنیک های آرام سازی تسلط پیدا کنید. می توانید این کار را خودتان از طریق کمک به برنامه های مراقبه هدایت شده، فیلم ها یا کتاب ها یا به کمک یک متخصص درمانگر حرفه ای انجام دهید. شرکت در کلاس های مراقبه و یوگا روش دیگری برای یادگیری تمرینات تنفس و آرامش بدن است.

بیشتر بدانید: زنبور هراسی یا ملیسوفوبیا چیست و چه علائمی دارد؟

در اینجا چند راه مهم برای قرار دادن خود در حالت آرام ارائه شده است:

• مراقبه ذهنی را امتحان کنید، که در آن توجه فرد به نفس خود، صداهای اطراف یا چیزهای دیگری که در حال حاضر اتفاق می افتند، متمرکز می شود.
• به آرامی و عمیق نفس بکشید. ممکن است بخواهید در یک موقعیت راحت دراز بکشید یا بنشینید. شما می توانید تنفس با دیافراگم را امتحان کنید، که شکم در هنگام نفس کشیدن بالا آمده اما سینه بالا نمی آید.
• ماهیچه های خود را در آرامش تصور کنید و از تنش رها شوید. انجام یک “مراقبه بدنی” می تواند به این کار کمک کند، همانطور که می تواند به آرامش پیشرونده ماهیچه ها کمک کند – فرایندی که شامل ایجاد تنش و آرام سازی هر گروه عضلانی است.
• به موسیقی آرامش بخش که شما را در حالت آرامش قرار می دهد، گوش دهید.
• روغن اسطوخودوس را در اتاق اسپری کنید.
• راه های دیگر برای آرامش بیشتر قبل از جلسه ی درمانی شامل پیاده روی در خارج از خانه، ورزش، انجام یوگا یا روزنامه خوانی است.
• در صورت کار با یک درمانگر، می توانید از روش نوروفیدبک نیز استفاده کنید. نوروفیدبک (عصبی به مربوط به اعصاب و مغز) شامل ردیابی تغییرات در امواج مغزی خود، نوعی از فعالیت الکتریکی سیستم عصبی است. در مطالعات نشان داده شده است که نوروفیدبک در درمان فوبیا، اختلال استرس پس از آسیب (PTSD) و سایر اشکال اضطراب کمک کننده است. در حالی که تحقیقات در مورد چگونگی عملکرد آن در حال انجام است، به نظر می رسد نوروفیدبک به بیماران اجازه می دهد فعالیت هایی را در بخش هایی از مغز خود کاهش دهند که در ایجاد علائم ناخواسته خود نقش معنا داری دارند.

نمونه ای از کاربردهای حساسیت زدایی منظم یا سیستماتیک مثال بزنید؟ در اینجا مثالی از چگونگی عملکرد این روش برای کاهش ترس بیمار از پرواز ارائه شده است:

• در اولین جلسه درمانی، بیمار با رسیدن به حالت آرامش فرایند درمان را شروع می کند. سپس فرد در ذهن خود شروع به تصور صحنه های ضعیف از تجارب اضطراب زا مانند رزرو آنلاین پرواز یا ورود به فرودگاه می کند.
• در حالی که بیمار تا حد ممکن آرام است، به تدریج شروع به تصور موقعیت های ترسناک تر می کند. او ممکن است فکر کند که سوار هواپیما شده و در یک صندلی نشسته است. این فرایند همچنان ادامه دارد، در حالی که بیمار تصور می کند هواپیما شروع به برخاستن و سپس پرواز واقعی یا فرود می کند.
• این مراحل تدریجی ممکن است در طول یک جلسه یا چندین جلسه (با میانگین شش تا هشت) اتفاق بیفتد. اگر بیمار مایل به تمرین رفتن به فرودگاه و سوار شدن به هواپیما باشد، همین روش ممکن است در زندگی واقعی (in vivo) نیز انجام شود.
• گزینه دیگر، ترکیب سناریوهای مصنوعی و موارد واقعی در زندگی است. جلسات اولیه ممکن است شامل دیدن عکس های ترسناک، سپس تماشای فیلم های محرک ترس و سپس بالاخره مواجه شدن با ترس در دنیای واقعی باشد.

جمع بندی

• روانشناسی حساسیت زدایی منظم یا سیستماتیک چیست؟ نوعی از رفتار درمانی است که در آن از پیش بینی موقعیت برای کاهش اضطراب ناشی از هراس / ترس خاص (محرک) استفاده می شود.
• حساسیت زدایی منظم یا سیستماتیک شامل چند مرحله است: بیمار موقعیت های ترسناک را از حداقل تا حداکثر ایجاد اضطراب مرتب می کند. سپس فرد، در حالی که با محرک یا موقعیت ترسناک روبرو می شود از تکنیک های آرام سازی استفاده می کند. بیمار در حالی که در معرض وضعیت ترس قرار دارد، روی آرام سازی بدن خود کار می کند تا بدون احساس اضطراب بتواند با محرک روبرو شود.
• وقتی شخصی از ترس های قبلی رها می شود، از جهات مختلفی می تواند از نظر ذهنی و جسمی سود ببرد. این روش ممکن است به کاهش اضطراب عمومی، ترس از معاشرت، اجبار و وسواس و علائم مرتبط با استرس مانند دشواری در خوابیدن یا تمرکز کمک کند.

بیشتر بدانید: افسردگی عمده یا افسردگی تک قطبی چیست؟