باتغییر فصل، میزان فعالیت کودکان تغییر می‌کند. برای مثال در فصل تابستان ساعت بازی کودکان بیشتر است اما در فصل مدارس فعالیت آنها کمتر می‌شود. با افزایش فعالیت بدنی احتمال افت قند خون بالاتر می‌رود و با کاهش فعالیت بدنی احتمال افزایش قند خون بیشتر می‌شود. در ساعت‌های ورزش مدرسه نیز باید به افت قند خون توجه کرد و دفعات اندازه‌گیری قند را افزایش داد
آغاز سال تحصیلی برای دانش‌آموزان و خانواده‌های آنها همیشه با هیجانات مثبت و منفی مختلفی از جمله احساس شوق و ذوق، اضطراب و ترس جدایی از خانه و والدین همراه است. این حالت‌ها همگی طبیعی هستند و بعد از مدتی فروکش می‌کنند و متعادل می‌شوند اما گروهی از کودکان و نوجوانان علاوه بر احساسات مذکور باید ترس و اضطراب بیماری را هم با خود به مدرسه ببرند و با آن مقابله کنند. یکی از بیماری‌هایی که در سنین کودکی و سال‌های تحصیلی افزایش شیوع پیدا می‌کند، دیابت نوع 1 است.
اگر کودکان مبتلا به این بیماری در مسیر درست هدایت نشوند و مورد حمایت والدین و اولیای مدرسه قرار نگیرند به‌طور حتم در کنترل قند خونشان با مشکل مواجه می‌شوند. ترس از افشای بیماری و امتناع از تزریق به موقع انسولین حتی می‌تواند کودک را در خطر بالا رفتن قند خون و اختلال هوشیاری قرار دهد.
این مساله نه‌تنها در کوتاه‌مدت باعث افت کیفیت زندگی کودک می‌شود، بلکه در درازمدت نیز اهداف آموزشی و توانایی او را برای تحصیل تحت‌تاثیر قرار خواهد داد. برای آشنایی بیشتر با مشکلات دانش‌آموزان دیابتی در آغاز سال تحصیلی و راهکارهای مربوط به آن «درمانگاه» این هفته را به گفت‌وگو با دکتر علی خانی، متخصص دیابت و رئیس انجمن دیابت پرند، اختصاص داده‌ایم.
لطفا در مورد بیماری دیابت و انواع آن به‌طور مختصر توضیح دهید.
دیابت بیماری پیشرونده‌ای است که باعث اختلال در سوخت و ساز قند خون می‌شود. امروزه بالغ بر 400 میلیون نفر در جهان به بیماری دیابت مبتلا هستند. در این بیماری، بدن قادر نیست قند موجود در خون را به خوبی جذب سلول‌ها کند. در واقع، دیابت به 2 علت می‌تواند ایجاد شود؛ در دیابت نوع 1، سلول‌های بتای لوزالمعده قادر نیستند به اندازه کافی انسولین ترشح کنند.
در دیابت نوع 2 انسولین به میزان کافی از لوزالمعده ترشح می‌شود اما در سطح سلول به مصرف نمی‌رسد که به این حالت «مقاومت به انسولین» می‌گویند. دیابت نوع 1 اغلب در کودکان و افراد بالغ زیر 30 سال دیده می‌شود اما دیابت نوع 2 بیشتر افراد چاق و بزرگسال را درگیر می‌کند و 90 تا 95 درصد از آمار افراد دیابتی را به خود اختصاص داده است.
تغییر فصل از تابستان به پاییز چه تاثیری در دیابت و کنترل آن دارد؟
دیابت بیماری همه‌گیری است که می‌تواند با معضلات اجتماعی، جسمی و اقتصادی همراه باشد. تغییر فصل شاید بر ساختار دیابت تاثیر چندانی نداشته باشد اما از آنجایی که شیوه زندگی افراد در هر فصل متفاوت است، ورود به فصل جدید می‌تواند کنترل قند خون را با مشکل مواجه کند.
برای مثال کودکان مبتلا به دیابت در فصل تابستان اغلب سراغ خوراکی‌هایی مانند بستنی، میوه‌های تابستانی و قندهای زودجذب می‌روند. بنابراین اگر بخواهند به اندازه فصل‌های سرما انسولین تزریق کنند، قند خونشان بالا می‌ماند. به عبارتی، کودکان ممکن است در فصل تابستان نیاز به انسولین بیشتری داشته باشند. در فصل سرما و آغاز سال تحصیلی نیز تغذیه کودکان و ساعت دسترسی آنها به مواد غذایی تغییر می‌کند.
بنابراین اگر بخواهند در فصل پاییز و زمستان همان میزان انسولین تابستان را تزریق کنند شاید در کنترل قند خون دچار مشکل شوند. به‌طور کلی، انسولین‌های دریافتی باید متناسب با میزان غذای مصرفی باشد. کودکان باید با شمارش کربوهیدرات آشنا باشند تا بتوانند به اندازه کافی غذا بخورند و متناسب با آن انسولین تزریق کنند.
تغییر ساعت خواب و بیداری در سال تحصیلی هم می‌تواند قند خون را دچار نوسان کند؟
در تابستان بچه‌ها اغلب صبح‌ها دیر از خواب بیدار می‌شوند. بنابراین نوسانات قند خونشان با فصل مدرسه متفاوت است. دیر بیدار شدن از خواب باعث می‌شود کودک انسولین خود را دیرتر تزریق کند و قند خونش بالا برود.
در این شرایط به انسولین بیشتری نیاز پیدا می‌کند اما در فصل پاییز از آنجایی که کودکان زود از خواب بیدار می‌شوند، ممکن است به اندازه کافی انسولین پایه در بدن داشته باشند. در نتیجه، اگر قند خون خود را اندازه‌گیری نکنند و همان میزان انسولین تابستان را تزریق کنند، احتمال دارد در مدرسه دچار افت قند خون شوند.
آیا در سال تحصیلی باید تعداد دفعات اندازه‌گیری قند خون را افزایش داد؟
دفعات اندازه‌گیری قند خون به تعداد دفعات تزریق انسولین وابسته است. برای مثال اگر فرد 4 بار در روز انسولین تزریق می‌کند، باید 4 بار نیز قند خون خود را اندازه بگیرد. تعداد دفعات اندازه‌گیری قند در فصل تابستان شاید کمتر از فصل پاییز باشد زیرا بچه‌ها ساعت‌های خواب طولانی‌تری دارند.
تغذیه دانش‌آموزان مبتلا به دیابت در مدرسه چه تفاوتی با سایر دانش‌آموزان دارد؟
تغذیه مدرسه برای دانش‌آموزان مبتلا به دیابت باید شامل ریزمغذی‌ها و درشت‌مغذی‌ها باشد. به‌طور کلی، افراد مبتلا باید روزانه بین 6 تا 11 واحد کربوهیدرات مصرف کنند و هر 2 تا 3 ساعت یکبار میان‌وعده داشته باشند. برای انتخاب مواد غذایی مناسب مدرسه کودک بهتر است با کارشناس تغذیه مشورت کنید.
میوه‌ها و ساندویچ‌های نان و پنیر و گردو یا مرغ می‌توانند انتخاب مناسبی برای این کودکان باشند. همچنین توصیه می‌شود بچه‌های دیابتی تا جایی که امکان دارد به بوفه مدرسه مراجعه نکنند و از مواد غذایی با نمایه گلایسمی پایین استفاده کنند؛ یعنی خوراکی‌هایی که قندشان را دیرتر در بدن آزاد می‌کنند.
پدر و مادر کودک مبتلا به دیابت در زمان ثبت‌نام مدرسه باید به چه نکاتی توجه کنند؟
در زمان ثبت‌نام در مدرسه ضروری است که پدر و مادر در مورد بیماری فرزند خود و انسولین مصرفی او با معلم مدرسه، مسوول بهداشت، معلم ورزش و سایر مسوولان مدرسه صحبت کنند.
همچنین باید مطمئن شوند افراد آشنا به علائم افت قند خون و راه‌های درمان آن در مدرسه حضور دارند. علاوه بر این، معلم‌ها باید در نظر داشته باشند که این کودکان به‌خصوص در سنین پایین ممکن است دفعات ادرارشان بیشتر باشد یا نیاز به مصرف میان‌وعده سر کلاس داشته باشند.
فعالیت‌های ورزشی در مدرسه چه تاثیری بر قند خون این دانش‌آموزان می‌گذارد؟
با تغییر فصل، میزان فعالیت کودکان تغییر می‌کند. برای مثال در فصل تابستان ساعت بازی کودکان بیشتر است اما در فصل مدارس فعالیت آنها کمتر می‌شود. با افزایش فعالیت بدنی احتمال افت قند خون بالاتر می‌رود و با کاهش فعالیت بدنی احتمال افزایش قند خون بیشتر می‌شود. در ساعت‌های ورزش مدرسه نیز باید به افت قند خون توجه کرد و دفعات اندازه‌گیری قند را افزایش داد. در شرایطی که فعالیت بدنی بالا می‌رود فرد باید میزان انسولین مصرفی‌اش را کاهش دهد یا تغذیه و میان‌وعده‌هایش را بیشتر کند. همچنین باید به میزان کافی آب بنوشد تا دچار کم‌آبی نشود.
استرس و اضطراب جدایی از خانه و افسردگی‌های فصلی هم کنترل این بیماری را دچار اختلال می‌کنند؟
تمامی هیجانات از جمله استرس‌ها، اضطراب‌ها و افسردگی‌ها می‌توانند بر کنترل دیابت اثر سوء بگذارند و باعث بالا رفتن قند خون شوند. به همین دلیل در آغاز سال تحصیلی و همچنین دوران امتحانات باید در کنترل قند این دانش‌آموزان دقت بیشتری داشت. حتی گاهی اوقات این دانش‌آموزان از تزریق انسولین در مقابل دوستان خود خجالت می‌کشند یا به‌دلیل ترس از تزریق به تنهایی در مدرسه آن را عقب می‌اندازند یا از مصرف انسولین خودداری می‌کنند.
بنابراین باید خودمراقبتی را به آنها آموزش داد و اعتماد به‌نفسشان را بالا برد تا بیماری خود را از دوستان و معلم‌های خود پنهان نکنند. شیوع افسردگی فصلی نیز در پاییز و زمستان نسبت به بهار و تابستان بیشتر است.
بنابراین این افراد حتما باید با بروز علائم افسردگی از متخصصان و روان‌شناسان مشاوره دریافت کنند تا در کنترل قند خون دچار مشکل نشوند. علاوه بر موارد ذکرشده، سرماخوردگی‌ها، عفونت‌های فصلی و هر نوع التهابی می‌تواند باعث افزایش قند خون شود.
هنگام بروز این بیماری‌ها باید تعداد دفعات اندازه‌گیری قند خون را افزایش داد.
چرا بعضی از افراد مبتلا به دیابت در هوای سرد قند خون بالاتری دارند؟
اگر موضع تزریق انسولین روی پوست گرم باشد، سرعت جذب انسولین بالا می‌رود اما اگر ناحیه تزریق سرد باشد، جذب انسولین کند می‌شود. این موضوع خود می‌تواند قند خون را به‌طور مقطعی افزایش دهد. بنابراین در فصل سرما بهتر است قبل از تزریق انسولین، محل مورد نظر را گرم نگه داشت. بعضی افراد هم ممکن است در فصل‌های سرد به 1 تا 2 واحد انسولین بیشتری نیاز پیدا کنند.
در زمان اندازه‌گیری قند خون نیز اگر انگشت سرد باشد خون به اندازه کافی خارج نمی‌شود. بنابراین افراد مبتلا برای اندازه‌گیری دقیق‌تر قند خونشان باید ابتدا دست‌هایشان را با آب ولرم بشویند و انگشت مورد نظر را گرم نگه دارند و بعد از دستگاه گلوکومتر استفاده کنند.
مراقبت از پا در فصل سرما چه تفاوتی با فصل گرما دارد؟
در فصل گرما تعریق پا افزایش پیدا می‌کند اما در فصل سرما پاها معمولا دچار خشکی می‌شوند زیرا گردش خون در پا مقداری کاهش می‌یابد. به همین دلیل افراد مبتلا به دیابت به‌خصوص دیابتی‌های نوع 2 باید در فصل‌های سرد به صورت روزانه پاهای خود را بشویند و آنها را چرب نگه دارند. همچنین باید از جوراب‌های نخی یا پشمی استفاده کنند و ورزش‌های مخصوص برای گرم کردن پا را مرتب انجام دهند.
در فصل‌های سرد چگونه باید از انسولین نگهداری کرد؟
انسولین‌ها امروزه اغلب به صورت قلم هستند. این انسولین‌ها را می‌توان در دمای بین 8 تا 25 درجه سانتی‌گراد نگهداری کرد. بنابراین مثل قدیم نیازی نیست انسولین را کنار یخ نگه داشت. انسولین‌های اضافه داخل یخچال را هم نباید در دمای پایین‌تر از 8 درجه سانتی‌گراد نگهداری کرد زیرا ممکن است دچار یخ‌زدگی شوند.
از آنجایی که احتمال ابتلا به دیابت نوع 1 در فصل‌های سرد بالاتر می‌رود، لطفا در مورد علائم بروز این بیماری نیز توضیح دهید.
میزان بروز دیابت نوع 1 در فصل سرما بیشتر از فصل گرماست؛ اغلب به این دلیل که در فصل سرما عفونت‌های ویروسی و تنفسی و همچنین آلودگی هوا بیشتر است. علاوه بر این، شیوع دیابت نوع 1 در سنین 4 تا 7 سالگی و زمان بلوغ یعنی بین 14 تا 16 سالگی بیشتر است. این نوع دیابت معمولا پر سر و صداست؛ یعنی علائم مشخصی دارد.
کودکان مبتلا به این بیماری معمولا دچار پرنوشی، پرادراری و کاهش وزن بی‌دلیل می‌شوند؛ یعنی باوجود پرخوری، وزنشان پایین می‌آید. همچنین این کودکان ممکن است دچار عفونت‌های مکرر تنفسی، تناسلی و قارچی شوند. بعضی از آنها نیز دچار بوی بد دهان (بوی میوه گندیده) می‌شوند. در صورت تشخیص ندادن دیابت ممکن است کودک علائمی مانند تهوع، استفراغ، تاری دید، گیجی و منگی و اختلال هوشیاری نیز پیدا کند.