غده هیپوفیز، که به عنوان “غده رئیس” نیز شناخته می‌شود، یکی از غدد درون‌ریز بدن انسان است که نقش مهمی در تنظیم عملکردهای فیزیولوژیکی و هورمونی بدن ایفا می‌کند. این غده کوچک، علی‌رغم اندازه کم خود، اهمیت فوق‌العاده‌ای در سیستم غدد درون‌ریز دارد. در این مقاله، به بررسی ساختار، عملکرد، هورمون‌ها، اختلالات مرتبط با غده هیپوفیز و روش‌های درمان آن خواهیم پرداخت.
تعریف و موقعیت غده هیپوفیز
غده هیپوفیز، که به انگلیسی Pituitary Gland نامیده می‌شود، یک غده کوچک و بیضی‌شکل است که در قاعده مغز و در داخل یک ساختار استخوانی به نام “سلا تورسیکا” (Sella Turcica) قرار گرفته است. این غده به واسطه ساقه‌ای نازک به هیپوتالاموس متصل می‌شود. موقعیت نزدیک آن به هیپوتالاموس و ارتباط تنگاتنگ آنها با یکدیگر، نشان‌دهنده اهمیت تعامل بین این دو بخش در تنظیم عملکردهای بدن است.
ساختار غده هیپوفیز
غده هیپوفیز از دو بخش اصلی تشکیل شده است:
الف) لوب پیشین (آدنوهیپوفیز)
این بخش بزرگ‌تر است و تقریباً ۷۵ درصد حجم غده را تشکیل می‌دهد. آدنوهیپوفیز عمدتاً از سلول‌های غده‌ای تشکیل شده و وظیفه تولید و ترشح هورمون‌های مختلف را بر عهده دارد.
ب) لوب پسین (نوروهیپوفیز)
نوروهیپوفیز بخشی از سیستم عصبی محسوب می‌شود و هورمون‌هایی را که توسط هیپوتالاموس تولید شده‌اند، ذخیره و آزاد می‌کند.
ج) بخش میانی
این بخش کوچک‌تر بین آدنوهیپوفیز و نوروهیپوفیز قرار دارد و در انسان فعالیت بسیار محدودی دارد.
هورمون‌های تولیدشده توسط غده هیپوفیز
هورمون‌های غده هیپوفیز به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
الف) هورمون‌های آدنوهیپوفیز
هورمون رشد (GH): این هورمون نقش مهمی در رشد بدن، متابولیسم چربی و پروتئین، و تنظیم سطح گلوکز دارد.
پرولاکتین (PRL): مسئول تحریک تولید شیر در پستان‌ها است.
هورمون محرک تیروئید (TSH): عملکرد غده تیروئید را کنترل می‌کند.
هورمون محرک آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH): غدد فوق‌کلیوی را برای ترشح هورمون‌های کورتیکواستروئیدی تحریک می‌کند.
هورمون‌های محرک گنادوتروپین‌ها:
- هورمون لوتئینیزه‌کننده (LH): در تنظیم تخمک‌گذاری و تولید هورمون‌های جنسی نقش دارد.
- هورمون محرک فولیکول (FSH): رشد فولیکول‌های تخمدانی و تولید اسپرم را تنظیم می‌کند.
ب) هورمون‌های نوروهیپوفیز
اکسی‌توسین: در انقباض رحم هنگام زایمان و ترشح شیر هنگام شیردهی نقش دارد.
وازوپرسین (ADH): در تنظیم تعادل آب و کاهش ادرار نقش ایفا می‌کند.
عملکرد غده هیپوفیز
غده هیپوفیز مانند یک مرکز کنترل برای غدد دیگر عمل می‌کند و با ترشح هورمون‌ها عملکردهای متعددی را تنظیم می‌کند. برخی از این عملکردها عبارتند از:
- تنظیم رشد و تکامل بدن
- تنظیم متابولیسم انرژی
- کنترل عملکرد غدد تیروئید، فوق‌کلیوی و جنسی
- تنظیم سطح آب و الکترولیت‌های بدن
- مدیریت پاسخ بدن به استرس
ارتباط بین غده هیپوفیز و هیپوتالاموس
هیپوتالاموس، که در بالای غده هیپوفیز قرار دارد، فعالیت این غده را کنترل می‌کند. این کنترل از طریق دو مسیر اصلی انجام می‌شود:
سیستم عصبی: هیپوتالاموس با ارسال سیگنال‌های عصبی به نوروهیپوفیز، ترشح هورمون‌های آن را تنظیم می‌کند.
هورمون‌های آزادکننده و مهارکننده: این هورمون‌ها که توسط هیپوتالاموس تولید می‌شوند، به آدنوهیپوفیز ارسال شده و میزان ترشح هورمون‌های آن را تنظیم می‌کنند.
اختلالات غده هیپوفیز
هرگونه اختلال در عملکرد غده هیپوفیز می‌تواند منجر به بیماری‌ها و مشکلات متعددی شود. برخی از شایع‌ترین اختلالات این غده عبارتند از:
الف) کم‌کاری غده هیپوفیز (Hypopituitarism)
در این حالت، غده هیپوفیز نمی‌تواند هورمون‌های خود را به مقدار کافی ترشح کند. این وضعیت می‌تواند ناشی از تومورها، ضربه به سر، عفونت‌ها یا جراحی باشد.
ب) پرکاری غده هیپوفیز (Hyperpituitarism)
در این اختلال، غده هیپوفیز هورمون‌ها را به مقدار بیش از حد تولید می‌کند. شایع‌ترین علت این وضعیت، تومورهای خوش‌خیم هیپوفیز است.
ج) آکرومگالی و ژیگانتیسم
- آکرومگالی: افزایش بیش از حد هورمون رشد در بزرگسالان که منجر به ضخیم شدن استخوان‌ها و بافت‌ها می‌شود.
- ژیگانتیسم: تولید بیش از حد هورمون رشد در کودکی که باعث رشد غیرطبیعی قد و جثه می‌شود.
د) سندروم کوشینگ (Cushing’s Syndrome)
این اختلال ناشی از تولید بیش از حد ACTH و در نتیجه افزایش هورمون کورتیزول است.
ه) دیابت بی‌مزه (Diabetes Insipidus)
این بیماری ناشی از کاهش ترشح وازوپرسین است که منجر به افزایش ادرار و تشنگی شدید می‌شود.
تشخیص اختلالات غده هیپوفیز
تشخیص اختلالات غده هیپوفیز نیازمند انجام آزمایش‌های مختلف است که عبارتند از:
آزمایش خون: برای بررسی سطح هورمون‌های مختلف.
آزمایش ادرار: برای ارزیابی عملکرد کلیوی و تعادل آب بدن.
تصویربرداری: MRI و سی‌تی‌اسکن برای شناسایی تومورها یا ناهنجاری‌ها.
تست‌های عملکردی هورمونی: مانند تست تحمل گلوکز برای ارزیابی هورمون رشد.
روش‌های درمان اختلالات غده هیپوفیز
روش درمان به نوع اختلال بستگی دارد و شامل موارد زیر است:
دارودرمانی: استفاده از داروهای هورمونی جایگزین یا مهارکننده‌ها.
جراحی: برداشتن تومورهای هیپوفیز با روش‌های کم‌تهاجمی مانند جراحی ترانس‌اسفنوییدال.
پرتودرمانی: برای درمان تومورهای مقاوم یا غیرقابل جراحی.
پیگیری مداوم: انجام آزمایش‌های منظم برای نظارت بر عملکرد غده.
اهمیت سبک زندگی سالم
برای حفظ سلامت غده هیپوفیز، رعایت موارد زیر توصیه می‌شود:
- تغذیه مناسب و متعادل
- مدیریت استرس
- خواب کافی
- اجتناب از مصرف دخانیات و مواد مخدر
- معاینه‌های دوره‌ای
نتیجه‌گیری
غده هیپوفیز، به عنوان یکی از مهم‌ترین غدد درون‌ریز بدن، در تنظیم عملکردهای حیاتی بدن نقش دارد. آگاهی از ساختار و عملکرد این غده، کمک می‌کند تا اختلالات مرتبط با آن زودتر تشخیص داده شوند و اقدامات درمانی مناسب انجام گیرد. توجه به سلامت این غده از طریق سبک زندگی سالم و پیگیری منظم پزشکی می‌تواند به حفظ سلامت کلی بدن کمک شایانی کند.