چشم یکی از حساس‌ترین و حیاتی‌ترین اعضای بدن است که در معرض عوامل محیطی مختلفی مانند گرد و غبار، باکتری‌ها، ویروس‌ها و خشکی قرار دارد. برای حفظ سلامت این عضو مهم، مکانیسم‌های بیولوژیکی متعددی فعال هستند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها تولید اشک و عملکرد غدد اشکی است. اشک، مایعی بیولوژیکی است که از طریق غدد اشکی ترشح شده و نقش‌های متعددی از جمله مرطوب‌سازی سطح چشم، حذف ذرات خارجی، تغذیه قرنیه و مقابله با عفونت‌های میکروبی ایفا می‌کند.
این مقاله به بررسی جزئیات ساختار اشک، عملکرد غدد اشکی و نقش آن در حفظ سلامت و محافظت از چشم می‌پردازد. همچنین به بیماری‌های مرتبط با غدد اشکی و اختلالات تولید اشک نیز اشاره خواهد شد.
ساختار و ترکیب اشک
اشک ترکیبی پیچیده از آب، پروتئین‌ها، چربی‌ها و مواد معدنی است که توسط غدد اشکی تولید می‌شود. این مایع شامل سه لایه اصلی است:
لایه لیپیدی (چربی):
توسط غدد میبومی ترشح می‌شود.
عملکرد اصلی آن جلوگیری از تبخیر بیش از حد اشک و حفظ پایداری فیلم اشکی است.
لایه آبی:
از غدد اشکی اصلی ترشح می‌شود.
حاوی مواد مغذی، آنزیم‌های ضد میکروبی (مانند لیزوزیم)، لاکتوفرین و ایمونوگلوبولین‌ها است که از عفونت‌های چشمی جلوگیری می‌کنند.
لایه موسینی (مخاطی):
توسط سلول‌های گابلت ملتحمه تولید می‌شود.
سطح قرنیه را صاف و یکنواخت کرده و کمک می‌کند تا لایه آبی بهتر روی سطح چشم پخش شود.
غدد اشکی و عملکرد آن‌ها
غده اشکی اصلی
غده اشکی اصلی (Lacrimal gland) در قسمت فوقانی خارجی چشم در حفره استخوانی اربیت قرار دارد. این غده مسئول تولید اشک پایه و همچنین اشک واکنشی است که در پاسخ به تحریک‌های محیطی (مانند دود، باد یا اجسام خارجی) یا عوامل احساسی تولید می‌شود.
غدد فرعی اشکی
علاوه بر غده اشکی اصلی، غدد فرعی نیز وجود دارند که به طور مداوم اشک پایه‌ای را ترشح می‌کنند. این غدد شامل:
- غدد کراوس (Krause glands)
- غدد وُلفرینگ (Wolfring glands)
این غدد در ملتحمه قرار داشته و نقش مهمی در حفظ رطوبت چشم و تغذیه سطح قرنیه ایفا می‌کنند.
غدد میبومی و غدد گابلت
- غدد میبومی در حاشیه پلک‌ها قرار دارند و مسئول ترشح لایه لیپیدی اشک هستند.
- سلول‌های گابلت در ملتحمه وجود دارند و مخاط ترشح می‌کنند تا اشک به طور یکنواخت روی سطح چشم پخش شود.
نقش اشک در محافظت از چشم
مرطوب‌سازی سطح چشم
رطوبت چشم برای حفظ عملکرد صحیح قرنیه و جلوگیری از خشکی و سوزش ضروری است. اشک با مرطوب نگه داشتن سطح چشم، دید شفاف را تسهیل می‌کند.
حذف ذرات و مواد خارجی
اشک مانند یک سیستم شستشو عمل کرده و مواد مضر، گرد و غبار، میکروب‌ها و ذرات آلوده را از سطح چشم خارج می‌کند. این عملکرد توسط پلک زدن تقویت می‌شود که به پخش یکنواخت اشک و خروج آلودگی‌ها از طریق مجرای اشکی کمک می‌کند.
مقابله با عفونت‌های میکروبی
اشک حاوی آنزیم‌هایی مانند لیزوزیم و لاکتوفرین است که خاصیت ضد میکروبی دارند و از رشد باکتری‌ها و ویروس‌های بیماری‌زا جلوگیری می‌کنند. ایمونوگلوبولین‌های موجود در اشک نیز نقش مهمی در سیستم ایمنی موضعی چشم دارند.
تغذیه و اکسیژن‌رسانی به قرنیه
قرنیه فاقد رگ‌های خونی است و تغذیه آن از طریق اشک انجام می‌شود. اشک حاوی الکترولیت‌ها و مواد مغذی است که قرنیه را سالم نگه می‌دارند.
اختلالات و بیماری‌های مرتبط با غدد اشکی
خشکی چشم (سندرم چشم خشک)
خشکی چشم زمانی رخ می‌دهد که میزان یا کیفیت اشک کاهش یابد. این بیماری می‌تواند ناشی از عواملی مانند افزایش سن، استفاده از لنزهای تماسی، جراحی‌های چشمی، بیماری‌های خودایمنی (مانند سندرم شوگرن) و مصرف برخی داروها باشد.
علائم خشکی چشم:
- احساس سوزش و خارش
- قرمزی چشم
- حساسیت به نور
- تاری دید
- احساس وجود جسم خارجی در چشم
درمان خشکی چشم:
- استفاده از قطره‌های اشک مصنوعی
- مصرف مکمل‌های امگا-۳ برای بهبود لایه لیپیدی اشک
- استفاده از دستگاه‌های مرطوب‌کننده هوا
- کاهش استفاده از صفحه‌نمایش‌های دیجیتال و پلک زدن بیشتر
انسداد مجرای اشکی
این مشکل زمانی رخ می‌دهد که مسیر خروجی اشک دچار انسداد شود، که منجر به تجمع اشک، قرمزی چشم و عفونت‌های مکرر می‌شود. درمان این بیماری ممکن است شامل ماساژ مجرای اشکی، مصرف آنتی‌بیوتیک یا جراحی باشد.
التهاب غدد اشکی (داکریوادنیت)
التهاب غدد اشکی می‌تواند ناشی از عفونت‌های باکتریایی یا ویروسی باشد و با علائمی مانند تورم و درد در ناحیه خارجی چشم همراه است.
تأثیر عوامل محیطی بر تولید اشک
تأثیر افزایش سن
با افزایش سن، میزان تولید اشک کاهش می‌یابد، که یکی از دلایل شایع خشکی چشم در سالمندان است.
تأثیر استفاده از نمایشگرهای دیجیتال
استفاده طولانی‌مدت از تلفن همراه و رایانه باعث کاهش دفعات پلک زدن می‌شود که منجر به تبخیر سریع‌تر اشک و خشکی چشم می‌شود.
تأثیر تغییرات هورمونی
تغییرات هورمونی در زنان، به‌ویژه در دوران یائسگی و بارداری، می‌تواند تولید اشک را تحت تأثیر قرار دهد و خشکی چشم را تشدید کند.
نتیجه‌گیری
اشک و عملکرد غدد اشکی نقش بسیار مهمی در حفظ سلامت و محافظت از چشم دارند. از تأمین رطوبت و تغذیه قرنیه گرفته تا دفع عوامل خارجی و مقابله با عفونت‌ها، این سیستم پیچیده به‌طور مداوم از چشم‌ها محافظت می‌کند. اختلالات مرتبط با غدد اشکی مانند خشکی چشم، انسداد مجرای اشکی و التهاب غدد اشکی می‌توانند باعث ناراحتی و مشکلات بینایی شوند، اما با مدیریت مناسب و رعایت نکات بهداشتی می‌توان از بسیاری از این مشکلات جلوگیری کرد.
حفظ سلامت غدد اشکی از طریق تغذیه مناسب، اجتناب از عوامل محیطی مضر و استفاده از اشک مصنوعی در صورت لزوم، می‌تواند به بهبود عملکرد چشم و جلوگیری از مشکلات چشمی کمک کند.