فیلم‌ها همواره وسیله مناسبی برای تبلیغ محصولات دخانیات بوده‌اند. از آنجا که تاکنون در کشور ما میزان وجود صحنه‌های مصرف دخانیات در فیلم‌های سینمایی مورد بررسی قرار نگرفته، نتایج این مطالعه می‌تواند برای مسوولان حوزه‌های سلامت و هنر سینما در اجرای برنامه‌های کنترل دخانیات مفید واقع شود.
یافته‌ها: تعداد فیلم‌هایی که نمایش مصرف دخانیات را داشته‌اند، در طول 3 دهه به ترتیب 36 ،60،– 74 از 100 فیلم بود. نسبت زمان نمایش دخانیات به زمان فیلم در 3 دهه به ترتیب 0/75 درصد، 1/41 درصد و 2/08 درصد بود که در آنالیز واریانس و آزمون توکی معنا‌دار گزارش شد.
میانگین زمان نمایش مصرف دخانیات کل در 3 دهه به ترتیب 39/1 – 67 – 99/3 ثانیه بود. در آنالیز واریانس انجام‌شده با آزمون توکی به صورت معنا‌داری میانگین زمان نمایش مصرف دخانیات کل در طول 3 دهه و برحسب ژانر در فیلم‌های خانوادگی، حادثه‌ای و دفاع مقدس به صورت معنا‌داری افزایش پیدا کرده است.
میانگین زمان نمایش مصرف دخانیات هنرپیشه زن و مرد برحسب ثانیه در 3 دهه به ترتیب 0/9 – 10/8 – 20/6 و 25/7 – 42/9 – 70 و میانگین زمان نمایش مصرف دخانیات هنرپیشه نقش اصلی و حمایت‌کننده برحسب ثانیه در 3 دهه به ترتیب 5/2 – 18/8 – 47/1 و 21/3 – 36/3 – 44/9 گزارش شد. در آنالیز واریانس انجام‌شده با آزمون توکی مشخص شد میانگین زمان نمایش مصرف دخانیات هنرپیشه‌های مرد و زن و نقش اصلی در طول 3 دهه اخیر به صورت معنا‌داری افزایش پیدا کرده است.
نتیجه‌‌گیری
باوجود فعالیت‌های قابل‌قبول کنترل دخانیات در جامعه، زمان نمایش مصرف دخانیات در فیلم‌های سینمایی ایران در خلال 30 سال گذشته روند افزایشی داشته است. این حالت باید مورد توجه مسوولان حوزه سلامت و سینمایی کشور قرار گیرد تا با دقت بیشتر زمینه برای اجرای بهتر برنامه‌های کنترل دخانیات در جامعه فراهم شود.
از مصرف سیگار به‌عنوان اولین علت قابل‌پیشگیری از مرگ و میر در سراسر دنیا نام برده می‌شود. براساس گزارشات سازمان بهداشت جهانی، سالیانه بیش از 5 میلیون نفر در دنیا جان خود را به علت بیماری‌های ناشی از مصرف دخانیات از دست می‌دهند. به نظر می‌رسد نیمی از این موارد در کشورهای در حال توسعه اتفاق می‌افتد و با توجه به شرایط پیش‌بینی‌شده، این تلفات در 20 سال آینده به حدود 10 میلیون نفر در سال خواهد رسید که از این تعداد 7 میلیون مورد مرگ در کشورهای در حال توسعه به وقوع می‌پیوندد. به این ترتیب تجارت و فروش سیگار ثابت می‌ماند ولی بازار مصرف آن از کشورهای پیشرفته به سمت کشورهای در حال پیشرفت جابه‌جا می‌شود.
پژوهش نمایش سیگار در سینمای ایران
در مطالعه حاضر، نظر نیمی از تماشاگران فیلم‌های سینمایی ایران این بود که در این فیلم‌ها نمایش دخانیات باعث گرایش مصرف دخانیات افراد خصوصا نوجوانان خواهد شد و از آنجا که تاکنون در کشور چنین مطالعه‌ای انجام نشده، در نظر است، با اجرای این تحقیق زمینه برای جمع‌آوری اطلاعات اولیه از قبیل میزان وجود صحنه‌های مصرف دخانیات در فیلم‌های سینمایی مورد بررسی قرار گیرد. نتایج این مطالعه می‌تواند برای مسوولان حوزه‌های سلامت و هنر سینما در اجرای برنامه‌های کنترل دخانیات مفید واقع شود.
روش اجرا: این مطالعه مقطعی بود که بین سال‌های 92 و 93 انجام شد. به این منظور و با مراجعه به معاونت سینمایی وزارت ارشاد اسلامی، فهرست کلیه فیلم‌های سینمایی نمایش داده‌شده در 3 دهه اخیر تهیه شد و بر اساس میزان فروش در هر سال 10 فیلم اول جدول و در کل 300 عنوان انتخاب شد. از آنجا که در طول این 30 سال، 667 فیلم تهیه و نمایش داده شده، 44/9 درصد به‌عنوان حجم نمونه قابل‌قبول است. برای تهیه نسخه‌های ویدئویی این فیلم‌ها به موسسه رسانه‌های تصویری مراجعه و تمامی فیلم‌ها خریداری شد. در یک برنامه آموزشی 3 روزه، 3 نفر روش مشاهده فیلم در سکانس‌های مختلف و ثبت زمان نمایش مصرف دخانیات توسط تایمر برحسب ثانیه به صورت مستقیم، غیرمستقیم و توسط شخصیت‌های مختلف (در بخش تعاریف آمده) را آموزش دیدند و زیر نظر محقق نفر اصلی در چند فیلم به صورت آزمایشی اجرا کردند. فیلم‌ها کدگذاری شد و جهت مسائل اخلاقی، اسامی فیلم‌ها و عوامل ساخت آنها محرمانه ماند. سپس کلیه فیلم‌ها به صورت چرخشی در تعداد 10 تایی توسط 3 نفر جداگانه مشاهده و در چک‌لیست مربوطه اطلاعات ثبت شد تا جدول اصلی حاصل شد.
کنترل کیفیت: برای توافق اطلاعات ثبت‌شده از ضریب کاپا استفاده شد. اختلاف عددهای تا 5 درصد قابل‌قبول منظور و میانگین 3 نفر در جدول اصلی لحاظ شد. در صورت اختلاف‌های بیشتر فیلم یک بار دیگر توسط 3 نفر مشاهده شد تا به همین طریق اطلاعات دقیق ثبت شود. در انتها 10 درصد فیلم‌ها به صورت تصادفی انتخاب و دوباره اطلاعات از همین طریق مقایسه شد.
تعاریف متغیرهای زمان نمایش دخانیات در فیلم
مستقیم: پک زدن یا در دست داشتن انواع دخانیات توسط هنرپیشه
غیرمستقیم: وجود انواع دخانیات، آثار یا متعلقات آن در صحنه
کل: حاصل جمع زمان مستقیم و زمان غیرمستقیم
هنرپیشه‌ها: به زن و مرد و نقش اصلی و حمایت‌کننده تقسیم می‌شوند.
در صورت وجود موارد فوق همراه یکدیگر زمان به صورت مجزا برای هر یک محاسبه شده است.
اطلاعات عمومی: در 300 فیلم مشاهده شده، 6 ژانر اصلی به ترتیب خانوادگی (28/3 درصد)، حادثه‌ای (23 درصد)، کمدی (20 درصد)، عشقی (11/3 درصد)، دفاع مقدس (6/3 درصد)، کودک (4/7 درصد) و سایر (6/3 درصد) بود. همچنین 85 درصد فیلم‌ها از فیلم‌های نمایش داده شده در جشنواره فیلم فجر هر سال بودند. زمان نمایش فیلم‌ها به طور متوسط 10/2±83/7 دقیقه، زمان نمایش مصرف دخانیات به صورت مستقیم 61±39/5 ثانیه، به صورت غیرمستقیم 46/6±28/9 ثانیه، توسط هنرپیشه مرد 69/4±46/2 ثانیه، توسط هنرپیشه زن 25/8±10/8 ثانیه، توسط هنرپیشه اصلی 50/5±23/7 ثانیه و توسط هنرپیشه حمایت‌کننده 60/1±34/1 ثانیه محاسبه شد.
اطلاعات اختصاصی مطالعه
میانگین زمان نمایش مصرف دخانیات مستقیم، غیرمستقیم و کل برحسب ثانیه در فیلم‌های سینمایی 3 دهه در تصویر 1 آمده است.
میزان فراوانی نمایش مصرف دخانیات کل در فیلم‌های سینمایی برحسب دهه در جدول 1 آمده است. میزان فراوانی نمایش مصرف دخانیات کل در فیلم‌های سینمایی برحسب ژانر در جدول 2 آمده است. در آزمون پیرسون کای 2 در مقایسه زمان نمایش مصرف دخانیات کل برحسب ژانر و دهه مشاهده شد، زمان نمایش مصرف دخانیات کل به صورت معنا‌داری در 3 دهه و در فیلم‌های با ژانر خانوادگی، حادثه‌ای و دفاع مقدس به صورت معنا‌داری افزایش پیدا کرده است به طوری که به ترتیب ژانر و نسبت فیلم‌های بدون صحنه مصرف دخانیات از 40/5 درصد به81/8 درصد – از 37/5 درصد به 80 درصد – از صفر درصد به 66/7 درصد رسیده است. ژانر کودک با 14 فیلم تنها ژانری است که در این 3 دهه هیچ صحنه مصرف دخانیاتی ندارد. میانگین زمان نمایش مصرف دخانیات هنرپیشه زن و مرد برحسب ثانیه در 3 دهه به ترتیب 0/9 – 10/8 – 20/6 و 25/7 – 42/9 – 70 و میانگین زمان نمایش مصرف دخانیات هنرپیشه نقش اصلی و حمایت‌کننده برحسب ثانیه در 3 دهه به ترتیب 5/2 – 18/8 – 47/1 و 21/3 – 36/3 – 44/9 گزارش شد. در آنالیز واریانس انجام‌شده در جدول 3 با آزمون توکی به صورت معنا‌داری میانگین زمان نمایش مصرف دخانیات کل و هنرپیشه مرد و زن و نقش اصلی در طول 3 دهه افزایش پیدا کرده است. نسبت زمان نمایش دخانیات به زمان فیلم در 3 دهه به ترتیب 0/75 درصد – 1/41 درصد – 2/08 درصد بود که در آنالیز واریانس و آزمون توکی معنا‌دار گزارش شد.
برخی اقدامات برای کنترل مصرف دخانیات درکشور
1. تاسیس جمعیت مبارزه با دخانیات
2. مصوبه دولت: ممنوعیت مصرف دخانیات در اماکن عمومی
3. بخشنامه دولت : پیشگیری از مصرف دخانیات
4.پیوستن ایران به معاهده جهانی کنترل دخانیات
5. تصویب قانون جامع مبارزه ملی با دخانیات
6. برگزاری جلسه اول ستاد کشوری کنترل دخانیات
در این بررسی نشان داده شد نمایش صحنه‌های مصرف دخانیات در فیلم‌های سینمایی ایران در 3 دهه گذشته با‌توجه‌به ثانیه روند صعودی داشته و باوجود اینکه در بعضی از سال‌ها نسبت به سال قبل اندکی کاهش پیدا کرده، به صورت معنا‌داری فزاینده بوده است. این در حالی است که در یک مطالعه مشابه که جامیسون و رومر در سال 2010 انجام دادند و در یک دوره بیش از 50 سال فیلم‌های هالیوودی مورد بررسی قرار گرفت، نمایش مصرف دخانیات روند نزولی داشته است. همچنین این کاهش روند با وقایع کنترل دخانیات در کشور ایالات متحده مرتبط بوده است. این روند در 2 حالت نمایش مستقیم و غیرمستقیم مصرف دخانیات نیز تا حدودی مشابه بوده که مانند بعضی از مطالعات دیگر است البته در دهه 60 به طور مشخص نمایش مستقیم مصرف دخانیات بیشتر از نمایش غیرمستقیم بوده و در 2 دهه بعدی این 2 حالت تقریبا یکنواخت بوده، جز در 2 سال 74 و 84 که به طور واضحی میانگین زمان نمایش مصرف مستقیم چند برابر بیش از نمایش غیرمستقیم آن بوده است.
البته نویسندگان دلایل مشخصی در این باره پیدا نکرده‌اند، ضمن اینکه این حالت در چند مورد دیگر نیز دیده شده است. همچنین به طور مشخص تعداد فیلم‌هایی که نمایش مصرف دخانیات را داشته‌اند، در طول 3 دهه افزایش داشته اما این حالت در مقایسه با ژانرهای مختلف وضعیت متفاوتی دارد به طوری که افزایش زمان نمایش مصرف دخانیات در همه ژانرها دیده نمی‌شود و بیشترین افزایش در 3 ژانر خانوادگی، حادثه‌ای و دفاع مقدس است. این شرایط در بعضی مطالعات دیگر نیز دیده شده است. اهمیت این مورد که در چند مطالعه به آن اشاره شده در این است که مواجهه کودکان با نمایش مصرف دخانیات توسط هنرپیشگان می‌تواند عاملی برای شروع مصرف در این قشر باشد.
یکی از نکات قابل‌تامل در این مطالعه این است در این 30 سال کشور ایران فعالیت‌های قابل‌قبولی در اجرای برنامه‌های کنترل دخانیات داشته است (تصویر 1) و با استناد به مطالعات موجود به نسبت کشورهای منطقه عملکرد مناسبی برای مبارزه با دخانیات ارائه داده و نیز در خلال این 3 دهه شیوع مصرف دخانیات در کل جامعه در حدود 12 درصد تقریبا ثابت بوده، ولی متاسفانه در مورد این مهم یعنی نظارت بر نمایش مصرف دخانیات در فیلم‌ها به‌عنوان یک راه تبلیغی برای ترویج مصرف دخانیات در جامعه باوجود قانون مربوطه دقت کافی وجود نداشته است. با توجه به تجارب دیگر کشورها ممکن است افزایش مصرف دخانیات در سال‌های بعد پیش آید که می‌تواند ناشی از بی‌توجهی به این نکته مهم باشد.
محدودیت‌ها: انتخاب نسخه ویدئویی فیلم‌ها می‌تواند اختلاف اندکی با نسخه اصلی سینمایی داشته باشد که به لحاظ دستیابی این تنها راه تهیه و مشاهده آن بوده است.
قوت: متدولوژی و کنترل کیفیت مطالعه و نیز تعداد کافی فیلم‌ها در طول زمان و میزان بالای مخاطب فیلم‌ها به‌واسطه پرفروش بودن آنها می‌تواند مدنظر قرار گیرد.
نتیجه‌‌گیری: زمان نمایش مصرف دخانیات در فیلم‌های سینمایی ایران در خلال 30 سال گذشته روند افزایشی داشته و این مهم باوجود فعالیت‌های قابل‌قبول کنترل دخانیات در جامعه بوده است. این حالت باید مورد توجه مسوولان حوزه سلامت و سینمایی کشور قرار گیرد تا با دقت بیشتر زمینه برای اجرای بهتر برنامه‌های کنترل دخانیات در جامعه فراهم شود.
نقش سینما در گرایش جوانان به سیگار انکارناپذیر است
شواهد بسیاری از مطالعات توصیفی – مقطعی، طولی و تجربی نشان داده بین مشاهده صحنه‌های مصرف سیگار در فیلم‌ها و شروع مصرف سیگار جوانان رابطه مستقیمی وجود دارد. فیلم‌ها همواره وسیله مناسبی برای تبلیغ محصولات دخانیات بوده‌اند. هنگامی که یک ستاره سینما در یک فیلم مطرح روز سیگار می‌کشد، یک حس قوی به سیگارکشیدن می‌افزاید. سالانه صدها میلیون فرد جوان در سراسر جهان این فیلم‌ها را تماشا می‌کنند. صحنه‌های جذاب مصرف سیگار در فیلم‌ها بسیار حائز اهمیت هستند زیرا بین تمامی گروه‌های دموگرافیک، رفتن به سینما یکی از مشخصه‌های قشر جوان است. به‌طوری که جوانان 3 برابر بیشتر از بزرگسالان به سینما می‌روند. 90 درصد جوانان حداقل یک بار در سال به سینما می‌روند. مطالعات کاملا نشان می‌دهند، مصرف سیگار در فیلم‌های سینمایی می‌تواند به شروع مصرف سیگار در جوانان منجر شود. یک مطالعه بزرگ در ایالات متحده نشان داد احتمال سیگاری‌شدن نوجوانانی که فیلم‌های زیادی با صحنه‌های مصرف سیگار می‌بینند، 3 برابر بیشتر از نوجوانانی است که کمتر چنین صحنه‌هایی را در فیلم‌ها می‌بینند. یک تحقیق دانشجویی نشان داد صحنه‌های مصرف سیگار در فیلم‌ها کاملا منعکس‌کننده واقعیت‌ها هستند. تحقیقات نشان می‌دهند فیلم‌هایی که دارای صحنه‌های مصرف سیگار هستند، انگیزه جوانان را برای نکشیدن سیگار ضعیف می‌کنند.
طی مطالعه‌ای که در سال 2002 روی رفتارهای بهداشتی بین دانش‌آموزان مقطع راهنمایی انجام گرفت، 49 درصد دانش‌آموزان 12 تا 17 ساله (46 درصد پسران و 51 درصد دختران) معتقد بودند سیگارکشیدن ستارگان سینما انگیزه‌ای برای سیگارکشیدن جوانان است. فیلم‌های هالیوود یکی از آخرین و مهمترین راه‌های صنعت دخانیات برای جلب توجه جوانان به مصرف سیگار در آمریکا و آن سوی دریاهاست. صنعت دخانیات در سال 1989 قول داد پرداخت مبالغ به هالیوود را متوقف کند. طی دهه گذشته سیگارکشیدن روی صحنه فیلم‌ها واقعا افزایش یافته است. بخش سیاسی هالیوود از آگاه‌سازی والدین در مورد اینکه فیلم‌ها یا ویدئوها باعث ترویج دخانیات می‌شوند، امتناع می‌کند، اما دخانیات یک تجارت است که بیش از ایدز، خشونت و داروهای غیرقانونی (روی هم رفته) باعث مرگ می‌شود. سازمان بهداشت جهانی می‌گوید: «مصرف سیگار در فیلم‌ها یک مشکل جهانی است چون تبلیغات قوی را ارائه می‌کند.» این کار نه‌تنها باعث تشویق اطفال به مصرف دخانیات می‌شود بلکه باعث تقویت بازارهای دخانیاتی نیز خواهدشد. همچنین میزان نمایش دخانیات در فیلم‌ها می‌تواند شاخص فعالیت‌های مبارزه با دخانیات در جامعه باشد.
منبع: هفته نامه سلامت