بیماری‌های جسمی انگ زیادی ندارند اما در مورد اختلالات روان‌پزشکی این‌‌گونه نیست. به همین دلیل افراد مبتلا معمولا آن را پنهان می‌کنند. اینکه ترانه علیدوستی به‌عنوان یک سوپراستار در مورد اختلال روان‌پزشکی خود در توییتر صحبت کرده، قدم بزرگی است برای از بین بردن انگ و باورهای نادرستی که در مورد اختلالات روان‌پزشکی در جامعه وجود دارد. از طریق این مطلب، ضمن تشکر از این هنرپیشه ارزنده کشورمان به‌دلیل برداشتن این قدم و توضیح این اختلال، در مورد آن بیشتر توضیح می‌دهم تا با کلاستروفوبیا و حمله پانیک آشنا شوید.
کلاستروفوبیا یا تنگناهراسی چیست؟
آنچه به دنبال فوبیا نگران‌کننده است، شدت اضطرابی است که ایجاد می‌شود. در موارد شدید تنگناهراسی، فرد دچار اختلال یا حمله پانیک (هول) می‌شود. حمله پانیک، نوعی اختلال روان‌پزشکی همراه با فوبیا و در واقع، شدیدترین نوع اضطراب است که بسیار ناتوان‌کننده است و بین 15 دقیقه تا 2 ساعت طول می‌کشد. به دنبال حمله پانیک فرد دچار تپش قلب شدید می‌شود و حس می‌کند قلبش در حال ایستادن است و به کمک نیاز دارد. حمله پانیک، بدترین تجربه‌ای است که فرد می‌تواند داشته باشد و شبیه رویارویی با مرگ است. در تنگناهراسی یا کلاستروفوبیا وقتی فرد در موقعیتی نامناسب برای مدت طولانی قرار می‌گیرد مثل اتفاقی که برای ترانه علیدوستی افتاد، احتمال بروز حمله پانیک بسیار بالاست. در این شرایط فرد گمان می‌کند امکان نجاتی برای او وجود ندارد زیرا محیط از همه طرف بسته است. حتی فرد اصلا به این موضوع توجه نمی‌کند که آدم‌هایی در محیط هستند که می‌توانند به او کمک کنند.
فوبیا یا هراس چیست؟
فوبیا یا هراس شدید، نوعی اختلال روان‌پزشکی است که در گروه اختلالات اضطرابی قرار می‌گیرد و به این معنی است که فرد مبتلا از موضوع یا موقعیتی به شدت دچار اضطراب و ترس می‌شود که این هراس به‌طور غیرعادی بیشتر از آن چیزی است که آن موقعیت یا شیء خاص می‌تواند به بار آورد و با زمینه فرهنگی و اجتماعی فرد تناسب ندارد. (به این موقعیت که اضطراب را فرامی‌خواند، محرک هراس می‌گویند) این مساله خاص می‌تواند گربه، سگ، خون، ارتفاع، صاعقه، تاریکی، مکان‌های بسته و… باشد. فرد مبتلا به فوبیا در کل زندگی عادی و طبیعی‌ای دارد اما هنگام مواجهه با حیوان یا قرار گرفتن در مکان یا موقعیتی که نسبت به آن فوبیا دارد، دچار علائم اضطرابی شدیدی می‌شود به‌طوری که عملکرد طبیعی او دچار اختلال خواهد شد. حتی لازم نیست موقعیت واقعا ایجاد شود. فرد مبتلا به فوبیا گاهی حتی از فکر کردن به موضوعی که از آن هراس دارد هم ممکن است دچار اضطراب شود.
این نوع اختلال روان‌پزشکی گاهی زندگی فرد را واقعا مختل می‌کند و گاهی بسیار آزاردهنده است. مثلا افرادی که از مکان بسته ترس دارند، اگر شغلشان در طبقه پنجم یا ششم یک ساختمان باشد، ممکن است هرگز سوار آسانسور نشوند و همیشه از پله‌ها رفت و آمد کنند.
فوبیا را چطور درمان کنیم؟
فوبیا جزو اختلالات روان‌پزشکی محسوب می‌شود و درمان اصلی آن رفتاردرمانی کنار روان‌درمانی است. روشی که بیشتر به کار می‌رود، «مواجهه و جلوگیری از پاسخ» است. در این روش فرد را با عاملی که باعث فوبیا می‌شود به صورت تدریجی و مصنوعی مواجه و تلاش می‌کنند از بروز پاسخ اضطرابی در او پیشگیری کنند. این کار باید کنترل‌شده باشد. در غیر این صورت عامل حمله پانیک در فرد است. درمان فوبیا ممکن است چند ماه طول بکشد و آموزش‌هایی به فرد داده می‌شود تا بتواند در این مدت خود را در صورت مواجهه با موقعیت‌های ناخوشایند کنترل کند. اوایل درمان نیز از دارودرمانی استفاده می‌شود تا از بروز حملات اضطرابی شدید پیشگیری شود. اظهار هیجان و بیان حالات همراه با تنفس عمیق و حرکات ریلکسیشن باعث کاهش احتمال حمله پانیک در بیماران می‌شود. ترانه علیدوستی نیز زمانی که در دالانی در فرودگاه دچار این حمله شد، تلاش کرد با بیان احساسات و کمک گرفتن از اطرافیان برای خارج شدن از محیط از بروز حمله پانیک جلوگیری کند.
کلاستروفوبیا چقدر شیوع دارد؟
از نظر آماری، فوبیا یا هراس، شایع‌ترین اختلال روان‌پزشکی است و در خانم‌ها 2 برابر آقایان است. 15 درصد خانم‌ها و 8-7 درصد آقایان دچار هراس یا فوبیا هستند. میزان شیوع در کودکان حدود 5 درصد و در نوجوانان 13 تا 17 ساله نزدیک به 16 درصد است. این آمار به کشور خاصی ارتباط ندارد و در جهان مصداق دارد. کلاستروفوبیا یا تگناهراسی نیز نسبت به سایر فوبیاها شایع‌تر است. دلیل این نوع فوبیا زیاد بودن موقعیت‌های مرتبط با آن در زندگی عادی است. فرد مبتلا به این فوبیا توانایی ورود به مترو، اتوبوس، آسانسور، ام‌آر‌آی، حمام و حتی اتاق‌های کوچک (چه فردی در آن باشد، چه نباشد) را ندارد و ورود به این فضاها موجب بروز اضطراب شدید در این افراد می‌شود.
وقتی فرد دچار کلاستروفوبیا می‌شود، چگونه می‌توان به او کمک کرد؟
بیرون آوردن فرد از شرایط محرک، بهترین درمان در فاز حاد است. مثلا در لحظه‌ای که فرد در مکان بسته ای دچار ترس شدید می‌شود بیرون آوردن او از محل شلوغی موثرترین اقدام است. اطرافیان باید توجه داشته باشند که در فاز حاد تجمع در اطراف فرد، تشدید‌کننده علایم است.
چرا دچار فوبیا می‌شویم؟
در مورد نحوه ایجاد فوبیا نظریه‌های مختلفی وجود دارد. مجموعه‌ای از عوامل محیطی (مثل محافظت افراطی والدین، از دست دادن والدین یا جدایی از آنها، بدرفتاری جسمی یا در مواردی رویارویی آسیب‌رسان با موقعیتی هراسناک) و ژنتیکی و مزاجی (مثل هیجان‌پذیری منفی) می‌تواند باعث بروز فوبیا شود.
چند نکته تکمیلی درباره فوبیا
• درست است که در کل فوبیا در خانم‌ها شایع‌تر است اما این مساله به نوع فوبیا هم بستگی دارد. به این معنی که هراس از حیوانات، بلایای طبیعی و هراس‌های موقعیتی در خانم‌ها شایع‌تر اما هراس از خون، تزریق و جراحت در 2 جنس برابر است.
• هراس در اکثر موارد در کودکی و قبل از 10 سالگی شروع می‌شود. سن متوسط شروع آن بین 7 تا 11 سالگی است.
• هراس‌های موقعیتی مثل هراس از آسانسور، هواپیما و فضای بسته اغلب نسبت به هراس از حیوانات، خون و جراحت، در سن بالاتری ایجاد می‌شوند.
• واکنش جسمانی فرد به هراس، به نوع فوبیای او بستگی دارد. به این معنا که افرادی که از حیوانات یا موقعیت‌های خاص هراس دارند، هنگام مواجهه، دچار برانگیختگی سیستم سمپاتیک می‌شوند و با افزایش ضربان قلب و فشار خون واکنش نشان می‌دهند اما در افرادی که فوبیای خون و جراحت دارند، بدن دقیقا برعکس واکنش نشان می‌دهد و دچار غش یا واکنش نزدیک به غش می‌شود که به دنبال کاهش فشار خون و ضربان قلب ایجاد می‌شود.
• هنگامی که می‌خواهیم تشخیص هراس را برای کودکی مطرح کنیم، حتما باید به سن رشدی او و اینکه آن ترس برای آن سن طبیعی تلقی می‌شود یا نه و میزان تاثیری که بر عملکرد او دارد و مدت تداوم ترس و اضطراب توجه کرد.
• در کودکان ممکن است به جای علائم روتین اضطراب، هنگام هراس با علائمی مثل قشقرق راه انداختن، گریه، میخکوب شدن و چسبیدن به دیگران مواجه شویم.
• یکی از ملاک‌های تشخیصی فوبیا این است که فرد در مواجهه با شیء یا موقعیت خاصی که نسبت به آن هراس دارد، هر بار به همان شدت واکنش نشان دهد و این موضوع حداقل 6 ماه پیدا کند.
دکتر حامد محمدی‌کنگرانی
روان‌پزشک و مشاور خانواده و عضو کمیته رسانه و کمیته آموزش انجمن روان‌پزشکان
منبع: هفته نامه سلامت