حفاظت از این غده فوق‌العاده مهم است. گرچه در مواقع نادر مثل بیماریهای اتوایمیون (حمله سیستم ایمنی بدن به اعضا مثلا کبد که هنوز دلیل آن مشخص نشده است) بدون هیچ علت اولیه‌ای کبد دچار نارسایی شدید می‌شود ولی وظیفه ماست که از این عضو حیاتی تا آنجا که می‌توانیم محافظت کنیم زیرا بیشتر مواقع این خود ما هستیم که با ندانم‌کاری ضربه اصلی را بر این غده کارآمد وارد می‌کنیم.
2نوع نارسایی کبد وجود دارد؛ حاد و مزمن. علائم نارسایی مزمن و حاد در بیماران متفاوت است و درست مرتبط با اختلالی هستند که در وظایف کبد ایجاد شده است؛ در نکته‌های هفتگانه‌ای که در ادامه می‌خوانید، با این موارد آشنا خواهید شد.
1. مواد قندی بعد از ورود به بدن وارد کبد می‌شوند و به‌صورت گلیکوژن در آن ذخیره خواهند شد. زمانی که فرد غذا نمی‌خورد، کبد این ماده را آزاد میکند و مواد مغذی بدن تامین می‌شود. البته در مواقع گرسنگی، کبد چربی و پروتئین بدن را نیز می‌سازد. اولین اتفاق در نارسایی حاد کبد این است که قندخون بیمار از کنترل خارج می‌شود و ممکن است بیمار دچار افت قند(در بیشتر مواقع) یا افزایش قندخون شود. کاهش قندخون با کاهش هوشیاری و تمرکز بیمار و افزایش قندخون او با کما، استفراغ و… همراه است. این علائم در هر 2 نوع نارسایی مشاهده می‌شود ولی در نارسایی مزمن خفیف‌تر است.
2. کبد عوامل انعقادی را می‌سازد که کنترل خونریزی را برعهده دارند. مواد انعقادی به تشکیل لخته و جلوگیری از خونریزی کمک می‌کنند. در نارسایی حاد تولید عوامل انعقادی مختل می‌شود و فرد ممکن است دچار خونریزی‌های جدی و شدید شود. اختلال در عملکرد عواملی خونی در نارسایی مزمن خفیف‌تر است.
3. کبد مقداری از مواد چربی داخل خون را نیز در خودش ذخیره میکند. اگر این مقدار از حد طبیعی بگذرد باعث بیماری‌ای به نام کبدچرب می‌شود که می‌تواند آسیب جدی به کبد وارد کند. کبدچرب باعث نارسایی مزمن و اختلال در سطح آنزیم‌های کبدی می‌شود.
4. کبد پروتئین مهمی به نام آلبومین می‌سازد که در خون وجود دارد. این پروتئین باعث حفظ تعادل مایعات خون می‌شود. در این بیماران آب آوردن یا آسیت شکم و… مشاهده می‌شود. آسیت در نارسایی مزمن کبد دیده می‌شود.
5. کبد مواد اضافی و سموم را از کل بدن جمع و بعد وارد صفرا میکند تا از این راه دفع شوند. یکی از مهم‌ترین مواد سمی رنگدانه بیلی‌روبین است که از تخریب گلبول‌های قرمز ایجاد می‌شود. سموم دیگری که حاصل مصرف داروهاست نیز وارد کبد می‌شود. این مواد هم از راه کبد دفع می‌شوند. در کبد نارسا بیلی‌روبین خون به‌وسیله کبد برداشته نمی‌شود بلکه در پوست تجمع می‌یابد و باعث زردی می‌شود.(این وضعیت در نارسایی مزمن و حاد دیده می‌شود) سمومی که از خارج وارد بدن می‌شوند نیز دیگر خارج نمی‌شوند و با تجمع در بدن می‌توانند وارد مغز و باعث کاهش هوشیاری شوند (در نارسایی حاد.)
6. کل خون دستگاه گوارش وارد کبد می‌شود. اختلال کارکرد کبد روی فشارخون عروق موجود در دستگاه گوارش نیز اثر می‌گذارد. در نارسایی مزمن کبد فشار سیاهرگی به نام پورت در کبد زیاد و این پدیده باعث واریس عروق می‌شود. واریس در همه جای بدن مثل دهانه مری و مقعد ممکن است ایجاد شود. البته واریس عمدتا در ناحیه مری است و پارگی آن باعث بروز خونریزی شدید و کشنده می‌شود. بیماران استفراغ جهنده‌ای دارند و خون بالا می‌آورند. این وضعیت یک حالت کاملا اورژانسی است. پاره شدن واریس مری در بیماران مبتلا به نارسایی مزمن دیده می‌شود زیرا در این بیماران کبد به مرور سفت یا فیبروزه می‌شود که نام آن سیروز کبدی است. سفتی کبد مانع ورود خون به کبد می‌شود.
7. عوامل بسیار زیادی وجود دارند که می‌توانند به بافت کبد صدمه بزنند و باعث نارسایی حاد یا مزمن شوند. ویروس هپاتیتB و C یا بعضی از ویروس‌های بیماری‌زا، عفونت‌های شدید خون، مصرف داروها بدون نظر پزشک، قرار گرفتن در معرض سموم، مصرف زیاد الکل، چاقی بیش از حد و داشتن کبدچرب و… از عوامل مهم هستند، اما اینکه آسیب کبدی حاد باشد یا مزمن به قدرت ماده آسیب‌زا بستگی دارد. ممکن است یک ماده سمی بتواند به راحتی کبد را ظرف چند هفته از بین ببرد، باعث ایجاد آسیب حاد شود و بیمار با علائمی مانند افت قندخون، خونریزی کشنده ناشی از اختلالات انعقادی، کاهش هوشیاری و… مراجعه کند. تقریبا ظرف 8 هفته فرد دچار نارسایی حاد کبد می‌شود. این بیماری صعب‌العلاج است و درمان خیلی زود باید آغاز شود.
معمولا زمان بیشتری لازم است که کبد یک فرد الکلی، مبتلا به کبدچرب یا فردی که از داروهای غیراستاندارد و بی‌توجه به نیاز بدن استفاده میکند، صدمه ببیند. به این نوع صدمه نارسایی مزمن کبد گفته می‌شود. مبتلایان به چنین بیماری‌ای علائم خفیف‌تری دارند، مثلا دچار زردی ملتحمه چشم یا پوست هستند اما گاهی هم اصلا علامتی ندارند.
10درصد باقیمانده کبد، توان بازسازی آن 90درصد را دارد
در نارسایی حاد یا مزمن کبد باید حتما علت زمینه‌ای را پیدا کرد. در بعضی مواقع با برطرف کردن عامل، کنترل بیماری و… نارسایی خودبه‌خود برطرف می‌شود و کبد می‌تواند خودش را بازسازی کند. قدرت بازسازی کبد زیاد است و اگر 90 درصد آن از بین برود، 10 درصد باقیمانده قدرت بازسازی کل کبد را دارد. به همین دلیل است که با اقدامات حمایتی و درمانی و از بین بردن عامل آسیب‌رسان می‌توان عملکرد کبد را در بیماران مبتلا به نارسایی کبد مزمن، بازگرداند. اگر علت زمینه‌ای قابل‌برطرف شدن نباشد و کبد پیوندی به موقع پیدا نشود، بیمار فوت خواهد کرد. در مواقعی که کبد کاملا از کار افتاده تنها راه چاره پیوند کبد از فرد فوت شده است.
چگونه از کبد محافظت کنیم؟
1– رفتارهای پرخطر را کنار بگذارید. هپاتیتB و C از طریق تماس جنسی با فرد آلوده به ویروس سرایت میکند. تزریق واکسن برای کادر علوم‌پزشکی که با خون بیماران سروکار دارند و افرادی که رفتارهای پرخطر مثل تماس جنسی زیاد یا تزریق موادمخدر دارند، الزامی است. اگر رفتار پرخطر دارید، از نظر نبود ویروس هپاتیت در بدن با دادن آزمایش خون مطمئن شوید.
2– الکل را ترک کنید. هنوز معلوم نشده مصرف چه مقدار الکل و در چه فاصله زمانی می‌تواند به کبد آسیب برساند. شدت آسیب به سن، جنس، ژنتیک، چاقی و بعضی عوامل جانبی بستگی دارد ولی در هر حال باید از مصرف الکل حتی به مقدار کم خودداری کنید.
3– اگر دچار نارسایی مزمن کبد هستید، معاینات دوره‌ای را فراموش نکنید.
4– بعضی داروها مانند داروهای ضدتشنج یا داروهای اعصاب، استروییدی، هورمون‌ها و… در درازمدت به کبد آسیب می‌زنند. پزشکان حتما باید بیماران خود را از این نظر آگاه و کبد را بررسی کنند.
5– هرگز از داروهای ناشناس برای کاهش وزن استفاده نکنید. یکی از داروهای شایع کاهش وزن که مصرف آن به‌دلیل عوارض کبدی ممنوع شد، داروی سیبوترامین بود. داروها باید استاندارد و زیرنظر پزشک تجویز شوند، حتی داروهای گیاهی را هم باید پزشکی که تحصیلات دانشگاهی در این زمینه دارد، تجویز کند. مطالعات نشان می‌دهد حتی داروهایی که برای بهبود عملکرد کبد استفاده می‌شوند هم می‌توانند عوارض کبدی داشته باشند. مصرف داروها گاهی اجتناب‌ناپذیر است ولی کبد حتما باید به طور دوره‌ای بررسی شود.
6– اگر چاق هستید، باید به طور مرتب و با توصیه پزشک تست‌های کبدی را انجام دهید. اگر دچار کبدچرب هستید تنها راه، کاهش وزن و ورزش است.
7– آزمایش‌‍‌های کبدی شامل آزمایش خون است که در آن سطح آنزیم‌ها اندازه گرفته می‌شود یا آلبومین خون سنجش می‌شود. سونوگرافی نیز قدرت تشخیصی بالایی دارد. بیماران مبتلا به هپاتیت باید هر 12-6 ماه سونوگرافی کبد شوند. اگر ضایعه مشکوکی دیده شود، ممکن است نمونه‌برداری یا سی‌تی‌اسکن درخواست شود. البته امروز روش غیرتهاجمی دیگری به جای نمونه‌برداری استفاده می‌شود که فیبرواسکن نام دارد. برای افرادی که احتمال اختلال مزمن کبدی دارند می‌توان از این روش استفاده کرد. فیبرواسکن میزان سفتی یا فیبروز کبد را تا حد زیادی تشخیص می‌دهد.
8– مصرف زیاد استامینوفن باعث نارسایی حاد کبدی می‌شود. در این مواقع برای سم‌زدایی کبد از دارو استفاده می‌شود. زمانی که نارسایی حاد یا مزمن قابل‌کنترل نباشد، بیمار در فهرست پیوند کبد قرار می‌گیرد.
دکتر شهرام آگاه
فوق‌تخصص بیماریهای گوارش و کبد و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران
منبع: هفته نامه سلامت