برای اصلاح رفتارهای منفی کودکان روش‌های مختلفی وجود دارد که بر اساس رفتار خاص در کودکی خاص ممکن است برخی از این روش‌ها کارایی بیشتر و برخی کارایی کمتری داشته باشند:
– قانون گذاشتن
– درست دستور دادن
– تنظیم الگوی ارتباطی
– تشویق رفتارهای مثبت
– نادیده گرفتن برخی از رفتارهای منفی
– تنبیه رفتارهای منفی
گاهی کودکان رفتارهایی دارند که والدین از آن به‌عنوان لوس بازی یاد می‌کنند ولی هر پدر و مادری ممکن است رفتارهای مختلفی را برای توصیف این لوس‌بازی ذکر کنند؛ مثلا می‌گویند فرزندشان بچگانه و پایین‌تر از سنش صحبت می‌کند، در میهمانی‌ها رفتارهایی دارد که توجه دیگران را جلب کند، قشقرق راه می‌اندازد، با کوچک‌ترین مخالفتی گریه می‌کند و جیغ می‌کشد، ادای دیگران را درمی‌آورد، دهن‌کجی می‌کند و…
در گام اول برای اصلاح رفتار فرزندتان سعی کنید به جای استفاده از اصطلاحاتی مثل لوس بودن در توضیح رفتار کودکتان به سادگی آن را تعریف کنید. در این صورت دقیقا می‌دانید دوست دارید فرزندتان چه رفتاری داشته باشد و از چه کاری بپرهیزد. مثلا بگویید:
– هنگام بالا رفتن از پله‌ها پاهایش را محکم به زمین می‌کوبد و سر و صدا ایجاد می‌کند.
– وقتی به او می‌گویم سراغ تکالیف مدرسه‌اش برود، او همچنان به تماشای تلویزیون ادامه می‌دهد.
– روی مبل بالا و پایین می‌پرد.
– دست‌هایش را نمی‌شوید.
– صدایش می‌کنم، جواب نمی‌دهد.
– وقتی از مدرسه برمی‌گردد، لباس‌هایش را روی زمین پخش می‌کند.
– در اتاق را محکم می‌بندد.
– هنگام عبور از خیابان دستان مرا رها می‌کند و می‌دود.
در هر صورت، تفاوتی نمی‌کند فرزند شما چه رفتارهای منفی و نامناسبی دارد، شما قصد دارید رفتارهای نامناسب کودکتان را کاهش و رفتارهای اجتماعی و مناسب او را افزایش دهید. برای رسیدن به چنین هدفی باید تغییراتی در روش‌های تربیت فرزندتان ایجاد کنید. اصول رفتاری‌ای که در ادامه به طور خلاصه بیان می‌شود، می‌تواند مقدمه‌ای باشد بر اینکه شما بدانید باید به چه روش‌هایی متوسل شوید و چه تغییراتی در ارتباط خودتان با فرزندتان ایجاد کنید تا رفتارهای نامناسب او اصلاح شود:
1– قوانینی برای خانه تنظیم کنید
خانه ما مانند یک جامعه کوچک است که باید قوانین و مقرراتی داشته باشیم. اگر قوانینی را در خانه خود برای موارد و مسائل مختلف داشته باشیم، می‌توانیم از بروز بسیاری از مشکلات رفتاری پیشگیری کنیم.
به‌طور مثال اگر ساعت رفتن به رختخواب مشخص نباشد، نمی‌توانیم به کودک خود بگوییم: «چرا دیر می‌خوابی؟»
سعی کنید قوانین را به طور واضح، مشخص و به طرز مثبت بیان کنید و حتی بنویسید؛ مثلا اینکه باید آرام صحبت کنی، باید روی مبل بنشینی، ساعت خاموش کردن تلویزیون یا ساعت خواب فلان ساعت است، باید لباس‌هایت را داخل کمد آویزان کنی، هنگام غذا خوردن پشت میز بنشین!
البته نباید فراموش کنید اجرای قانون را باید با یک پاداش همراه کنید و همچنین به‌خصوص در مورد کودکان کوچک‌تر در اجرای قوانین باید انعطاف‌پذیر بود.
2– شیوه دستورتان را تغییر دهید
بسیاری از اوقات شیوه دستور دادن ما به گونه‌ای است که مشکلات رفتاری کودک را کاهش نمی‌دهد؛ مثلا به جای اینکه به او بگوییم: «بچگانه صحبت نکن یا آرام صحبت کن.» می‌گوییم: «خودت را لوس نکن! تو دیگه بزرگ شدی! مثل دخترهای خانم و مودب رفتار کن!» زمانی که زیادی مبهم و نامشخص دستور می‌دهیم، متناقض و دوپهلو صحبت می‌کنیم یا در زمان نامناسب دستور می‌دهیم، احتمال نافرمانی کودک افزایش می‌یابد. خیلی ساده، واضح، مشخص و کوتاه بگویید: «به وسایل دکوری روی میز دست نزن، اسباب‌بازی‌هایت را داخل سبد بگذار، ساعت 5 است، انجام تکالیف را شروع کن، حالا باید آرام باشی تا دیگران صحبت کنند و…»
دقت کنید دستور حتما باید با لحن مناسب دستوری بیان شود نه اینکه حالت سوالی داشته باشد تا کودک بتواند انتخاب کند که آن کار را انجام بدهد یا نه. در نتیجه نپرسید: «نمی‌خواهی تلویزیون را خاموش کنی؟ پس کی می‌خواهی دوش بگیری؟ وقت آن نیست که تکالیفت را شروع کنی؟»
3– ارتباطتان را با کودک تقویت کنید
ما برای موفقیت در روابط خانوادگی، شغلی و اجتماعی خود نیازمند یک پل ارتباطی محکم و قوی هستیم تا این پل ارتباطی قوی وجود نداشته باشد، اطلاعات دقیقی بین ما و اطرافیان رد و بدل نمی‌شود و احتمال نافرمانی و اطاعت نکردن از دستورات وجود دارد.
برای ایجاد یک ارتباط مثبت و قوی با کودکان این موارد کمک‌کننده است:
• زمان کافی و مناسبی را با فرزند خود صرف کنید. حتی از زمان‌‌های کوتاه 2-1 دقیقه‌ای می‌توانید استفاده کنید تا در آن با کودک خود حرف بزنید؛ جواب سوال او را بدهید، او را نوازش کنید، با او بازی کنید و به نقاشی او توجه کنید. برای هر یک از فرزندان باید یک وقت اختصاصی و ویژه در نظر بگیرید.
• فعالیت مشترکی را با فرزند خود انجام دهید که مورد علاقه اوست. بچه‌ها خیلی دوست دارند با پدر و مادرشان کار و فعالیتی را به طور مشترک انجام دهند. مثلا رفتن به پارک برای دوچرخه‌سواری، با هم توپ بازی کردن، کشتی گرفتن، با هم اسم ـ فامیل بازی کردن و….
• با کودکتان صحبت کنید. می‌توانید از هر فرصتی برای حرف زدن با کودکتان استفاده کنید؛ مثلا زمانی که او سراغتان می‌آید و سوالی می‌پرسد، زمانی که با هم تنها در منزل هستید، زمانی که با هم بیرون رفته‌اید و…
• اگر کاری کنید که رفتار خوب و مثبت کودک زیادتر شود، یعنی او را تشویق کرده‌اید ولی اگر کاری کنید که رفتار منفی و غلط او کمتر شود، یعنی او را تنبیه کرده‌اید.
4– رفتارهای مناسب و مثبت کودک را تشویق کنید
تشویق باید مورد علاقه کودک باشد. در پاداش دادن به کودکان حتما باید به علاقه‌مندی آنها توجه کنید. برای یک بچه پول به‌عنوان پاداش عمل می‌کند، برای بچه‌ای دیگر پول کوچک‌ترین ارزشی ندارد و رفتن به استخر با پدرش برای او بزرگ‌ترین پاداش است. تشویق باید متناسب باشد. تشویق هم باید با رفتار انجام‌شده و هم با سن، جنسیت و خصوصیات اخلاقی کودک متناسب باشد. نوازش کردن یک کودک 5 ساله ممکن است برای او تشویق باشد، ولی بوسیدن یک نوجوان در حضور دوستانش برای او ممکن است تشویق مناسبی نباشد. سعی کنید بلافاصله پس از رفتار مثبت کودک تشویق و پاداش در نظر بگیرید. وقتی فاصله تشویق تا رفتار زیاد باشد، پاداش تاثیرش را از دست خواهد داد. به‌تدریج که کودک بزرگ‌تر می‌شود، می‌توانید بین پاداش و رفتار کمی فاصله بیندازید تا کودک بفهمد همه پاداش‌ها فوری نیستند و برای رسیدن به برخی از آنها باید کمی صبر و تحمل داشته باشد. پاداش‌‌های مادی باید متناسب با وضعیت مالی خانواده باشد. شما به هیچ‌وجه مجبور نیستید پاداش‌‌‌هایی برای کودک خود در نظر بگیرید که توان مالی خرید آن را ندارید و همیشه جایگزین‌‌‌هایی وجود دارند. فقط باید آنها را بیابید.
5– بدرفتاری‌‌های ناچیزش را نادیده بگیرید
نادیده گرفتن یک روش تنبیهی خفیف است. خیلی از کودکانی که رفتار منفی و نامناسب زیادی دارند، متاسفانه سابقه گرفتن میزان بالایی از توجه منفی را به‌دلیل رفتارهای نامناسب خود دارند که باید تعدیل شود. نادیده گرفتن یعنی زمانی که کودک رفتار نامناسب و بدی را انجام می‌دهد به او نگاه نکنید، با او صحبت نکنید و حتی لازم است خود را به فعالیت دیگری مشغول کنید و حواستان را به جای دیگری بدهید. ابتدا ممکن است به نظر آید که رفتار منفی کودک بدتر می‌شود و لجاجت و قشقرق او بیشتر می‌شود چراکه کودک بر اساس تجربیات قبلی خود تلاش می‌کند که بالاخره به پیروزی دست یابد. مثلا حملات قشقرق کودکی که تا به حال با نوازش مادر، التماس‌‌های او، در آغوش گرفتن‌‌های او، کتک زدن و عصبانیت او ادامه می‌یافته، حالا با بی‌توجهی از سوی مادر مواجه می‌شود، اوایل شدت می‌یابد و کودک دقایق قشقرق خود را افزایش می‌دهد تا سرانجام مادر را شکست دهد زیرا طبق تجربه قبلی خود هر زمان قشقرق بیشتر می‌شده، مادر نهایتا تسلیم می‌شده، ولی اگر برنامه توجه نکردن به رفتارهای منفی در یک دوره زمانی قابل‌قبول به طور ثابت ادامه یابد (مثلا 1 تا چند هفته) به‌تدریج از رفتار منفی کودک کاسته می‌شود. این برنامه درمانی لازم است حداقل 8 – 2 هفته ادامه یابد.
رفتارهایی که با توجه نکردن و نادیده گرفتن از میزانشان کاسته می‌شود، عبارت‌اند از:
• حملات قشقرق، سر و صدای اضافی از خود درآوردن، شکلک درآوردن، آروغ زدن، دلقک‌بازی، بچگانه صحبت کردن، گریه کردن، جیغ و فریاد کشیدن و تقاضا و درخواست‌‌های مکرر و مداوم داشتن.
• توجه داشته باشید رفتارهایی که شامل آسیب رساندن به خود، دیگران یا اسباب و وسایل پیرامون ما می‌شود شامل این برنامه نیست و برای چنین رفتارهایی باید از روش‌های دیگری استفاده کرد.
6.گاهی تنبیه مناسب هم فایده دارد
تنبیه عملی است که باید باعث کاهش بدرفتاری کودک شود؛ یعنی اگر با کودک خود قهر و او را تهدید می‌کنید که دیگر مادرش نخواهید بود، می‌خواهید که او گریه کردنش را متوقف کند و با آرامش در منزل بماند و دنبال شما ندود، ولی آنچه در عمل اتفاق خواهد افتاد، افزایش گریه، اضطراب و بیقراری کودک است. پس این کار شما تنبیه درستی نیست. در مورد تنبیه درست، این موارد را در نظر بگیرید:
• به ازای هر یک تنبیهی که برای کودک به کار می‌برید، حداقل 2 تا 3 بار او را تشویق کنید. تنبیه به‌تنهایی نمی‌تواند بدرفتاری کودک را کنترل کند.
• تشویق مقدم بر تنبیه است. حداقل چند هفته اول برنامه رفتاری را باید صرفا به تشویق اختصاص دهید و سپس در مرحله بعدی تنبیه را نیز در برنامه رفتاری کودک بگنجانید.
• برای اینکه تنبیه موثر واقع شود باید خفیف باشد و فقط برای 1 یا چند رفتار منفی کودک در نظر گرفته شود. زندگی کودک را نباید پر از تنبیه کرد.
• کودک باید بداند چرا تنبیه می‌شود، یعنی به خاطر کدام رفتارش تنبیه می‌شود، در نتیجه تنبیه باید از قبل مشخص شده باشد.
• تنبیه باید قابلیت اجرا داشته باشد. از تهدید به تنبیهاتی که نمی‌توانید آنها را اعمال کنید، بپرهیزید.
• فقط حق استفاده از تنبیهات مجاز را دارید. تنبیهات فیزیکی که کودک را از نیازهای اصلی و اساسی‌اش محروم می‌کند به هیچ‌وجه قابل‌پذیرفتن نیستند. مثلا زندانی کردن کودک در دستشویی، حمام، زیرزمین، مکان‌‌های ترسناک و تاریک، تنها گذاشتن کودک، کتک زدن، ترساندن او، محروم کردن از غذا یا آب و پوشاک مناسب و …جایز نیست.
• تنبیه باید بلافاصله پس از رفتار نامطلوب باشد. اگر فاصله زمانی بین رفتار و پیامد تنبیهی زیاد باشد، تاثیر خود را از دست خواهد داد و کودک نمی‌تواند ارتباط بین تنبیه و رفتار را بفهمد. مثلا اگر کودک با اسباب‌بازی‌اش با خشونت بازی می‌کند، بلافاصله او را 15 دقیقه از بازی با وسیله مورد علاقه‌اش محروم کنید.
• از انجام تنبیهات طولانی و درازمدت بپرهیزید. مثلا به جای محروم کردن کودک به مدت 15 دقیقه از اسباب‌بازی مورد علاقه‌اش، 1 ماه او را از آن محروم کنید. در این صورت ارزش آن شیء و اسباب‌بازی از ذهن کودک خواهد رفت و دیگر ماهیت تنبیهی نخواهد داشت زیرا کودک آن شیء را فراموش می‌کند.
دکتر فریبا عربگل – فوق‌تخصص روان‌پزشکی کودک و نوجوان، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
منبع: هفته نامه سلامت