از منظر متخصص چشم‌پزشکی
دکتر محمدرضا فرتوک‌زاده– فوق‌تخصص قرنیه و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران
مشکلات بینایی در دوران سالمندی که می‌تواند باعث بروز اختلالاتی در راه‌رفتن فرد مثل زمین خوردن یا حرکت‌های نابجا شود، 4 نوع هستند:
• مشکل اول مشکل کنتراست است؛ یعنی اختلالی که در آن فرد نمی‌تواند رنگ‌ها و تصاویر نزدیک به هم را از یکدیگر تشخیص دهد و علت پیرچشمی است که در عدسی و شبکیه ایجاد می‌شود. در این اختلال سالمندان بعد از 79- 65 سالگی نمی‌توانند به خوبی رنگ سبز تیره را از سبز روشن یا زرشکی را از رنگ قرمز تشخیص دهند. مثلا ممکن است در و دیوار هر 2 به رنگ کرم باشد و سالمند متوجه نشود و هنگام عبور از در به دیوار برخورد کند یا اگر فرش روی پله با کف زمین رنگ مشابهی داشته باشد، متوجه شروع شدن پله نشود و زمین بخورد. برای مواجهه مناسب با این مشکل باید محیط خانه را طوری طراحی کنید که رنگ‌های نزدیک کنار هم قرار نگیرند، مثلا سیاه را کنار سفید قرار دهید.
• مشکل دوم مشکل تاری دید است؛ مشکلی که در اثر افزایش سن ایجاد می‌شود. در این اختلال، سطح قرنیه، عدسی و شبکیه به‌تدریج تحلیل می‌رود و کدر می‌شود. این روند باعث کاهش بینایی در فرد خواهد شد. این افراد متوجه مکان اشیاء نمی‌شوند و همه چیز را مات می‌بینند. این اختلال نیز باعث برخورد فرد به اشیاء و در و دیوار می‌شود که در راه‌رفتن و انجام امور روزمره تاثیر می‌گذارد. کدورت بینایی ممکن است به‌دلیل بیماری‌هایی مانند آب‌مروارید یا گلوکوم و… باشد. با درمان بیماری یا کنترل آن تا حدود زیادی می‌توان مشکل بیمار را برطرف کرد.
• مشکل سوم مشکل نور است؛ یعنی افزایش نیاز به نور در سالمندان برای انجام کارهایی که قبلا می‌توانستند با نور کمتری انجام دهند. افراد سالمند 3 برابر افراد جوان به نور نیاز دارند. به همین دلیل مشاهده می‌کنیم پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها معمولا سعی می‌کنند خانه را چراغانی کنند زیرا با نور کم نمی‌توانند خوب ببینند و خوب ندیدن باعث زمین خوردن می‌شود.
برای مواجهه مطلوب با این مشکل توصیه می‌شود وقتی یک فرد سالمند در خانه حضور دارد، حتما به این نکته که او به نور بیشتری نیاز دارد، توجه کنید و بگذارید چراغ‌ها روشن بماند.
• مشکل چهارم مشکل تلفیقی است؛ مشکلی که در گوش و چشم سالمند به طور توامان ایجاد می‌شود. سالمندانی که کاهش شنوایی دارند و در درک تصویر هم مشکل پیدا کرده‌اند، نمی‌توانند افراد را به خوبی بشناسند. این افراد دچار عدم تعادل در شناخت افراد و محیط پیرامون خود می‌شوند. اگر قبلا صدا را نمی‌شنیدند، با دیدن فرد او را می‌شناختند ولی با کاهش بینایی مشکل بدتر می‌شود.
برای مواجهه مطلوب با این مشکل توصیه می‌شود متخصص گوش و حلق و بینی و متخصص چشم‌پزشکی بیمار را به طور جداگانه ویزیت کنند. گاهی تجویز سمعک و درمان خشکی چشم یا آب‌مروارید و… می‌تواند این مشکل را تا حدود زیادی برطرف کند.
از منظر متخصص ارتوپدی
دکتر کاوه قرنی‌زاده– متخصص ارتوپدی، فوق‌تخصص جراحی لگن و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران
ریشه‌های زمین خوردن افراد مسن را می‌توان در یک تقسیم‌بندی به 3 گروه کلی زیر تقسیم کرد:
گروه اول: ریشه مغزی
حرکات بدن همه انسان‌ها از طریق مغز کنترل می‌شود. اگر این عضو در اثر بیماری‌هایی مانند تومور یا لرزش اندام و بیماری پارکینسون که در افراد مسن مشاهده می‌شود، دچار اختلال عملکردی شود، فرد نمی‌تواند تعادل بدنش را به خوبی حفظ کند.
افزایش سن و پیر شدن مغز باعث می‌شود رفلکس‌های مغزی نیز کاهش یابد و سالمند نتواند به‌موقع در برابر موانع واکنش نشان دهد. مثلا وقتی ما ناگهانی وارد یک چاله کوچک می‌شویم یا به یک برجستگی روی زمین برخورد می‌کنیم، به‌طور ناخودآگاه پاها جمع و بعضی از عضلات منقبض می‌شوند تا بدن بتواند با این تغییرات تعادل خود را حفظ کند، درحالی که این تغییر حالت در یک سالمند با تاخیر زیادی ایجاد می‌شود و باعث واژگون شدن سالمند خواهدشد. بیمارانی که دچار سکته مغزی شده‌اند نیز همین وضعیت را دارند؛ حرکاتشان بسیار کند است و رفلکس‌ها بسیار با تاخیر انجام میگیرد.
گروه دوم: ریشه نخاعی
احتمال تنگی کانال نخاعی با افزایش سن بیشتر می‌شود. در این مواقع فشار روی نخاع زیاد است. چنین افرادی وقتی راه می‌روند، دچار سنگینی در لگن، ران و پاها می‌شوند و بعد از طی کردن 200-100 متر متوقف می‌شوند. تنگی کانال مزمن به‌تدریج باعث ضعف عضلات اطراف لگن و ران می‌شود. ضعف، قدرت عضلات و واکنش بدن را کاهش می‌دهد. در واقع، سیستم عصبی که از نخاع می‌آید، مشکل دارد.
گروه سوم: ریشه مفصلی
در این حالت، اندام تحتانی به هر دلیلی دچار کاهش دامنه حرکتی مفاصل می‌شود. البته علت اصلی بروز این مشکل معمولا آرتروز است. وقتی مفصل حرکت کافی ندارد، وضعیتی به خود میگیرد تا دردش کمتر شود. به همین دلیل است که اگر به پای افراد مسن نگاه کنیم، معمولا متوجه چرخش به داخل پا می‌شویم. همین چرخش باعث فشار به مفاصل مجاور می‌شود و بیمار برای کم کردن فشار گاهی ممکن است بدن را به جلو پرت کند و اگر این کار را نکند، احتمال شکستن پا وجود دارد. این افراد معمولا در سطوح صاف مشکلی ندارند ولی در سطوح ناهموار و شیب‌دار ضعف کاملا مشهود است.
درد مفصلی باعث می‌شود عضله کمتر منقبض شود. کاهش انقباض عضله باعث ضعیف شدن و تحلیل رفتن آن می‌شود. بیمارانی که کورتون یا بعضی از داروها را مصرف می‌کنند یا مشکلات هورمونی دارند نیز دچار ضعف عضلات می‌شوند و استعداد بیشتری برای زمین خوردن دارند.
چه باید کرد؟
اختلال‌هایی که گفته شد، در سالمندان معمولا شایع‌تر از سایر گروه‌های سنی است؛ مثلا از هر 10 نفر 8 نفر دچار تنگی کانال نخاعی هستند و این مشکل‌شان تقریبا ماندگار است. ورزش بیشترین تاثیر را در جلوگیری از درد دارد. برای افرادی که دچار آرتروز شدید هستند که باعث کاهش دامنه حرکتی‌شان شده نیز ورزش مفید است. توصیه این است تا آنجا که می‌توانید تحرک عضو را حفظ کنید. بی‌تحرکی باعث ضعف عضلات می‌شود و عضلات همان رفلکس‌های باقیمانده را هم از دست می‌دهند، اما تحرک باید با میزان توانایی متعادل شود.
• پیاده‌روی کنید ولی نه در سطح شیب‌دار. حتما دقت کنید که چند دقیقه یا ساعت در روز برای پاها مفید است؟ اگر مثلا در 1 ساعت پیاده‌روی دچار درد می‌شوید، بهتر است فردای آن روز زمان را کاهش دهید. حتی می‌توانید پیاده‌روی را تقسیم کنید؛ مثلا هر 150 متر چند دقیقه استراحت کنید.
• استفاده از عصا بسیار کمک‌کننده است. گرچه سالمندان از نظر روانی و ظاهری نسبت به عصا گرفتن مقاومت می‌کنند ولی بهتر است به این وضعیت عادت کنند زیرا یک عصای بسیار کوچک باعث می‌شود خیلی فعال‌تر از قبل شوند و زمین نخورند.
• سالمندانی که شنا بلد هستند، از رفتن به استخر بیشتر منفعت می‌برند. گرچه راه‌رفتن در استخر نیز مفید است ولی تاثیر شنا کردن را ندارد.
از منظر متخصص گوش، حلق و بینی
دکتر ابراهیم رزم‌پا– فوق‌تخصص جراحی سروگردن– عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران
بیشتر تغییرهای جسمی از 40سالگی به بعد شروع می‌شود. تغییرات فیزیولوژیک و معمولا به‌صورت تحلیل در بعضی از اندام‌هاست. این روند در گوش نیز دیده می‌شود. از آنجا که این مبحث مربوط به اختلال در تعادل و زمین خوردن است باید به سیستم تعادلی که از گوش هدایت می‌شود، اشاره کنیم. سیستم تعادلی در گوش داخلی مربوط به قسمت‌هایی به نام اوتیکول، ساکول و مجاری نیم‌دایره است. این اجزا طی فرآیند دقیق و ظریفی کمک می‌کنند که فرد بتواند تعادل خود را حفظ کند. گاهی تغییرهایی جزیی در ذرات موجود در مجاری نیم‌دایره و… ایجاد می‌شود. این ذرات جابه‌جا و داخل مایع گوش داخلی رها و باعث سرگیجه و اختلال تعادل در وضعیت خاصی می‌شوند. البته این روند یعنی اختلال تعادل خوش‌خیم در همه سالمندان دیده نمی‌شود. حتی درجه‌های آن از نظر خفیف و شدید بودن هم متفاوت است. ژنتیک نیز در آن نقش دارد و در بعضی از خانواده‌ها بیشتر دیده می‌شود. مطالعات نشان داده سالمندانی که ورزشکار بوده و در طول زندگی فعالیت کافی داشته‌اند و شیوه زندگی و تغذیه‌شان مناسب بوده، کمتر دچار اختلالات تعادلی و سرگیجه و… ناشی از تغییر در گوش داخلی می‌شوند، اما استفاده از مشروبات الکلی و سیگار، فشارخون بالا و استرس و… باعث تشدید اختلال تعادلی خوش‌خیم در سالمندان می‌شود.
چه باید کرد؟
• اگر از نظر پزشکی ثابت شده که دچار اختلال تعادلی خوش‌خیم هستید، بهتر است تحت‌نظر باشید. همان‌طور که اشاره شد، عوامل تشدید‌کننده‌ای مثل فشارخون بالا را کنترل و از سیگار، الکل و… پرهیز کنید. استرس از هر نوعی، بی‌خوابی، گرسنگی و… را از خود دور کنید.
• باید خوب بدانید که قرار گرفتن در چه وضعیتی باعث بروز اختلال در حفظ تعادلتان می‌شود و از آن اجتناب کنید؛ مثلا اگر صبح‌ها هنگام برخاستن از تخت به پهلوی چپ بلند می‌شوید، شیوه برخاستن را تغییر و حتما به آرامی این کار را انجام دهید. بعضی از بیماران با روی هم گذاشتن پلک‌ها احساس آرامش بیشتری می‌کنند. در بعضی بیماری‌ها مانند عفونت‌های گوش داخلی و… ممکن است این حالت به صورت حاد دیده شود ولی اغلب با گذشت زمان بیمار بهبود می‌یابد. به‌طور کلی، موارد خوش‌خیم سرگیجه و اختلال در تعادل خودبه‌خود در عرض 3-2 هفته و گاهی هم چند ماه بهبود می‌یابند، در غیر این صورت به بررسی‌های پیشرفته نیاز است.
• اگر سرگیجه خوش‌خیم، آزار‌دهنده باشد؛ می‌توان برای بیمار فیزیوتراپی تجویز کرد. در فیزیوتراپی به بیمار حرکت‌هایی را آموزش می‌دهند که حساسیت نسبت به وضعیت خاص مشکل‌زا، از بین برود.
• اگر هنگام راه رفتن اختلال در تعادل و سرگیجه ایجاد شود به احتمال زیاد مشکلی در مغز و مخچه وجود دارد و حتما باید به متخصص مغز و اعصاب مراجعه کنید. افرادی که هنگام راه‌رفتن دچار سرگیجه می‌شوند، بلافاصله باید بنشینند. سقوط کردن می‌تواند عوارض جدی‌تری به دنبال داشته باشد.
• برای مشخص شدن اختلالات شنوایی، آزمایش‌های زیادی وجود دارد و پزشکان از همه آنها برای مشخص شدن علت اختلال تعادل استفاده می‌کنند. علت اختلال تعادلی، سرگیجه و… حتما باید مشخص شود. ممکن است بیماری بسیار جدی مثل تومور مغزی مطرح باشد.
از منظر متخصص نورولوژی
دکتر مسعود مهرپور– نورولوژیست و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران
زمین خوردن سالمندان معمولا چندعاملی است. در زیر فهرستی از رایج‌ترین علل اشاره شده است:
• ممکن است ناشی از اختلالات سیستم اسکلتی- عضلانی باشد. بیماری آرتروز شایع‌ترین بیماری مفصلی در سالمندان است. خشکی مفصل و درد در این بیماری می‌تواند باعث زمین خوردن سالمند شود.
• عامل بسیار مهم دیگری که در سالمندان زیاد دیده می‌شود، تصلب شرائین است. در این وضعیت انعطاف‌پذیری عروق از بین می‌رود. وقتی عروق چنین حالتی پیدا کرده و سالمند قصد دارد از حالت خوابیده به نشسته و ایستاده تغییر وضعیت دهد، جریان خونرسانی به مغز با تاخیر انجام میگیرد. این روند باعث گیجی و سیاهی رفتن چشم و زمین خوردن می‌شود. اگر بیمار دچار فشارخون بالا یا دیابت باشد، اختلال خونرسانی در مغز به مراتب بیشتر و شدیدتر خواهد بود.
• بیماری کم‌کاری تیرویید نیز علت شایعی است که می‌تواند باعث زمین خوردن سالمند شود.
• بیمارانی که آرتروز شدید گردن دارند با خم و راست کردن گردن، باعث مختل شدن عروق خلفی در همان ناحیه می‌شوند و باز هم خونرسانی به مغز اختلال پیدا می‌کند و فرد دچار عدم تعادل می‌شود.
• سرگیجه یکی از عوارض جانبی بعضی از داروهای ضدفشارخون و داروهای کنترل‌کننده قندخون است. اگر داروهایی که برای درمان پروستات استفاده می‌شوند، مرتب مصرف نشوند یا بیش از حد مصرف شوند، ممکن است باعث افت فشارخون و به‌دنبال آن سرگیجه و عدم تعادل شوند. البته افرادی که سرگیجه دارند نباید با خواندن بروشور دارو نسبت به قطع کردن یا کاهش دوز آن اقدام کنند و این کار حتما باید با نظر پزشک معالج باشد.
• دریافت‌های حسی باید به سرعت در مغز و مخچه تحلیل شود تا فرد بداند در چه موقعیتی قرار دارد. این روند در سالمندان کند است و همین عامل باعث می‌شود، نتوانند به موقع جلوی موانع عکس‌العمل نشان دهند و دچار عدم تعادل شوند و زمین بخورند.
• افرادی که دچار بیماری‌های زوال مغزی می‌شوند نیز در معرض زمین خوردن هستند.
چه باید کرد؟
• نگرانی‌ای که در عدم تعادل افراد مسن وجود دارد، زمین خوردن و شکستگی‌های ناشی از پوکی استخوان است. همچنین اگر سالمند با سر به زمین برخورد کند، به دلیل اینکه عروق مغزی در این سن شکننده است، احتمال اینکه خونریزی مغزی اتفاق بیفتد، زیاد است.
• سالمندانی که زیاد زمین می‌خورند و از سرگیجه شکایت دارند، حتما باید گوش داخلی‌شان هم بررسی شود. گاهی اوقات جرم ساده گوش می‌تواند در تعادل اختلال ایجاد کند.
• برای کنترل سرگیجه و عدم تعادل ابتدا باید علت مشخص و سپس نسبت به رفع آن اقدام شود. مهم‌تر از اختلال تعادل جلوگیری از عوارض ناشی از زمین خوردن است. افرادی که دچار اختلال تعادلی هستد، بهتر است از عصا استفاده کنند.
منبع: هفته نامه سلامت