روزنامه جهان صنعت نوشت: به مناسبت روزجهانی کودک و مصادف شدن با روز جهانی ازدواج خردسالان، نشر و پژوهش شیرازه با همکاری اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی روز شنبه 17 مهر ماه نشستی درباره ازدواج زودهنگام کودکان در ایران برگزار کرد. پژوهش میدانی در هفت استانی که بالاترین تعداد ازدواج زودهنگام را دارند، انجام شده است. این استان‌ها به ترتیب خراسان‌رضوی، آذربایجان‌شرقی، سیستان‌وبلوچستان، خوزستان، آذربایجان‌غربی، اصفهان و هرمزگان هستند که در پنج سال گذشته پی‌درپی بالاترین درصد ازدواج خردسال را داشتند. در این استان‌ها قومیت‌های گوناگونی از ترکان قشقایی، لر‌ها، فارس‌ها و… زندگی می‌کنند پس در 31 استان این پدیده وجود دارد.
ازدواج خردسالان یکی از اجزای چرخه‌ای معیوب با منشا فقر اقتصادی- فرهنگی، کم‌سوادی، نگاه نابرابر به جنسیت، جنگ و خشونت منطقه است که موجب تبعات و آسیب‌های زیادی بر جامعه به خصوص زنان و کودکان می‌شود. این چرخه با پژوهش‌هایی مانند آنچه در کتاب «به نام سنت» که به ختنه دختران پرداخته است، مرتبط است. این زنجیره از خشونت و نابرابری به دختران و پسران از ختنه دختران شروع می‌شود و تا قتل‌های ناموسی پیش می‌رود.
ازدواج زودهنگام کودکان بالاتر از آمار رسمی است
«کامیل احمدی»، محقق، نویسنده و مردم‌شناس که در زمینه مردم محلی، زنان و کودکان کار کرده و نویسنده کتاب به نام سنت و کتاب جدید با عنوان طنین سکوت است، از فعالیت دوساله درباره ازدواج زودهنگام کودکان می‌گوید: «ازدواج زودهنگام کودکان در ساختار جامعه ایران بار حقوقی (حقوق کودک و حقوق بشر) دارد. با توجه به سیاست‌های جمعیتی که در دوره 40 ساله انقلاب داشتیم، در اوایل انقلاب یعنی دهه‌های 60 و 70 سیاست براساس ترویج و داشتن فرزند بیشتر بود که جمعیت را بالا برد و سپس بازگشت این سیاست را داشتیم که می‌گفت «فرزند کمتر، زندگی بهتر». سیاست‌های امروز فرزند بیشتر و ازدواج سریع‌تر را ترویج می‌دهد. هر ساله شاهد ازدواج تعداد زیادی از کودکان زیر 18 سال هستیم. ازدواج را اگر در دو رده سنی 10 تا 15 و 15 تا 19 سال در نظر بگیریم، در این پژوهش بر ازدواج‌های زیر 18 سال تمرکز داریم. جدای از تاثیرهایی جسمی، روانی و جنسی این مساله روی کودک، ازدواج زودهنگام مشارکت‌های اجتماعی و سیاسی را از کودکان قشر نوجوان می‌گیرد. در اینجا مبالغه نیست اگر بگوییم ازدواج زودهنگام باعث ایجاد زمینه برای سوء‌استفاده از کودکان می‌شود.
بسیاری از ازدواج‌های قبل از 13 و 15 سالگی ثبت نمی‌شوند
داده‌های ما از ازدواج زودهنگام کودکان بسیار اندک است. آماری که در این پژوهش استفاده شده براساس داده‌های رسمی کشور است چون ازدواج زودهنگام کودکان در ایران روندی قانونی است و از آن دفاع می‌شود. ولی در میدان کار متوجه شدم که تعداد زیادی از این ازدواج‌ها ثبت نمی‌شوند به علت اینکه اگر سن قانونی را برای دختر 13 سال و برای پسر 15 سال (براساس قانون ایران) در نظر بگیریم، بسیاری از ازدواج‌هایی که قبل از این سن انجام می‌شوند و تعداد زیادی نیز دارند، ثبت نمی‌شوند. پدیده دیگر که در این هفت استان متوجه شدیم، این بود که بسیاری از ازدواج‌های چند همسری به دلیل سیاست‌های شوهر ثبت نمی‌شود. پس آمار ازدواج از آمارهایی که از طرف دولت ارائه می‌شود بالاتر است. در تعدادی از استان‌های مرزی نوزادی متولد می‌شود، این تولد ثبت نمی‌شود یا به نام فرد دیگری ثبت می‌شود چون برای مثال پدر به سربازی نرفته است. در زمان ازدواج هم با ازدواج‌هایی روبه‌رو هستیم که مشخص نیست سن فرد دقیقا چند سال است.»
وقتی در خانه ماندن دختر 13 ساله نادرست انگاشته می‌شود
احمدی دلایل کودک همسری را در دو دسته کلی و زیرمجموعه آن این طور بررسی می‌کند: «هنجارها و فشارهای اجتماعی که بر خانواده وارد می‌شود چون در خانه ماندن دختر 13 ساله نادرست انگاشته می‌شود، یکی از عوامل اصلی ازدواج کودکان است. همچنین عواملی که زیرمجموعه ازدواج کودک خردسال است را می‌توان فقر، جبر سنتی، فشارهای اجتماعی بر خانواده‌ها، برخی قوانین، سنت‌های اشتباه و سواد کم دانست که در دسته‌های مختلف موجب سه فاکتور اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می‌شود که خود باز هم موجب ازدواج زودهنگام کودکان می‌شود. دوباره از ازدواج خردسال این چرخه باز تولید می‌شود که مسایل سلامت جسمی و خشونت جنسی را به همراه دارد.
در ادامه احمدی راهکارهایی برای کاهش ازدواج زودهنگام کودکان ارائه داد: «الزامی شدن ثبت تمامی موالید، بهبود فرصت‌های تحصیل کودکان، توانمندسازی دختران، بهره‌مندی از مدافعان مرز، غیرقانونی کردن و جرم‌انگاری مسایل کودکان، سیاست‌های مساوات جنسی در همه جوانب، تعیین سن قانونی و بالا بردن آن و ضمانت‌های اجرایی و استفاده از پتانسیل‌های دینی. برای مثال در نشستی غیررسمی که با مولانا عبدالحمید (از رهبران سنی) داشتیم ایشان را متقاعد کردیم که درباره این مساله صحبت کنند ایشان سه روز بعد در خطبه نماز جمعه که معمولا چند صد هزار نفر در زاهدان نماز می‌خوانند، از ازدواج کودکان سخن گفت و سن 18 سال را مناسب دید و گفت که بازنگری در مسایل مهم است.»
سوء‌اطلاع در مورد عدم ثبت ازدواج مانند سوء‌تغذیه کشنده است
«رسول خضری»، نماینده پیرانشهر و سردشت در مجلس شورای اسلامی سخنران بعدی بود، این نماینده مجلس که خود پزشک است، گفت: «باید دین خود را به کودکان ادا کنیم، ذکر این نکته را مهم می‌دانم که 80 درصد مغز کودکان در سن زیر هفت سال کامل می‌شود. آیا برای ما فقط کمیت مهم است یا باید به کیفیت هم ارزش دهیم؟ کودکان سرمایه هر کشوری هستند اگر به کشورهای موفق دنیا توجه کنیم، می‌بینیم که این کشورها به دو حوزه سلامت (عدالت در سلامت) و علم توجه زیادی کرده‌اند. لازم است بیشتر از نفت و طلا به انسان‌های جامعه توجه شود چون اینها هستند که تولید فکر در جامعه می‌کنند. قطع به یقین ازدواج زیر 18 سال برای کودک، زودهنگام حساب می‌شود. این آمار برای کشور ایران با فرهنگ غنی تاسفبار است. با توجه به اینکه سازمان بهداشت جهانی سن مشخصی را برای ازدواج در نظر گرفته است، پس با نادیده گرفتن آن سلامت جسمانی افراد به خطر خواهد افتاد. به نظر من این ازدواج از نظر شرعی نیز جای سوال دارد. ما 20 سال است که کنوانسیون حقوق کودکان را امضا کرده‌ایم ولی آیا به واقع آن را اجرا کرده‌ایم؟ ازدواج کودکان در وهله اول به سلامت جسمانی آنها آسیب وارد می‌کند. کودک دچار خطراتی می‌شود که حتی منجر به پرداخت دیه کامل است. خواهش من این است که حتما هر ازدواجی ثبت شود، چون سوء‌اطلاع مانند سوء‌تغذیه کشنده است.»
برخی‌ها عنوان می‌کردند کودک در 10 سالگی به بلوغ فکری و جسمی می‌رسد!
«فیروزه مهاجر»، نویسنده، مترجم و کارشناس حوزه زنان با بحثی که در سال 90 درباره آمادگی فرد 10ساله شده بود، سخنان خود را آغاز کرد: «در سال 90 در مجلس بحث بود که فرد 10 ساله ممکن است به بلوغ جسمی و فکری رسیده باشد. برای هرکس که با کیفرشناسی جوانان آشنا باشد این موضوع عجیب است. انسان موجودی پیچیده است، براساس امور شناختی این دوره از سن کودکان دوره خلاقیت آنهاست. اهمیت پیوند قانون و علم در این مورد جایی است که به جرایم و ازدواج اطفال توجه کنیم. براساس تحقیقات، دوره پرشتاب رشد مغز دوره فراگیری علم و مهارت‌های ذهنی و روابط اجتماعی است. در سن زیر 20 سال فرد دارای ویژگی‌هایی است که معمولا به‌عنوان جنون جوانی شناخته می‌شود و گویای این نکته است که فرد آمادگی لازم برای بچه‌دار شدن و پرورش او را ندارد. یکی از این عوامل میل بالای فرد به خطر است. ثبات رای نداشتن، کنترل نداشتن در رفتار خود. برای همین این سن برای یادگیری دوره مناسب و برای ازدواج سن خطرناکی است. در قوانین برخی کشورها هیچ‌گونه تنبیهی برای کودکان 10 تا 14 ساله مجرم، تعلق نمی‌گیرد و محاکمه نمی‌شوند. اگر تنبیه شوند در خانواده و نه حتی در کانون‌های اصلاح و تربیت صورت می‌گیرد. در کل این مساله به لحاظ اقتصادی و اجتماعی به صرفه نیست.
دشوار است که براساس داده‌های شناسنامه‌ای به کودکان مسوولیت دهیم
«لطف‌الله محسنی»، روانشناس که سابقه فعالیت آموزشی در کانون اصلاح و تربیت و زندان‌های ایران را دارد و با unicef همکاری کرده است با توجه به توضیحات ارائه شده، می‌گوید: «طیف رشد براساس شرایط زیستی، روانی، تربیتی و… جابه‌جا می‌شود پس دشوار است که براساس داده‌های شناسنامه‌ای به کودکان مسوولیت دهیم و از آنها مسوولیت بخواهیم.
چرا فرد صغیر در امور مالی استقلال عمل دارد
«سارا باقری»، وکیل دادگستری به بررسی روند تاریخی قوانین درباره سن قانونی ازدواج پرداخت: «در سال 1313 ماده «1041» قانون مدنی را داریم که اشاره می‌کند که نکاح دختران قبل از رسیدن به 15 سال تمام و پسران قبل از رسیدن به 18 سال تمام ممنوع است. امکان معافیت را با پیشنهاد مدعی‌العموم و تصویب دادگاه در شرایطی که زنان زیر 13سال و مردان زیر 15 سال نباشند، در نظر گرفته است. بعد از آن سال 1353 در قانون حمایت از خانواده، ماده «23» حداقل سن برای دختران را 18سال و برای پسران 20 سال در نظر گرفته است و ازدواج زیر این سن را ممنوع می‌کند. حتی‌الامکان معافیت از قانون را اگر زن زیر 15 سال سن نداشته باشد، آمادگی جسمی و روانی با پیشنهاد دادستان و تصویب محکمه در نظر می‌گیرد. بعد از انقلاب قانون دستخوش تحولات شد. در سال 1361 ماده «1041» قانون مدنی ازدواج زیر سن بلوغ را ممنوع می‌کند و در تبصره همان ماده ازدواج زیر سن بلوغ را با اجازه ولی به شرط رعایت مصلحت فرزند مجاز اعلام می‌کند. سن بلوغ برای دختران 9 سال تمام قمری و برای پسران 15 سال تمام قمری است. از نظر حقوقی این طفل صغیر اعلام می‌شود. شخصی که به سن بلوغ می‌رسد(18 سال) برای اینکه بخواهد در امور مالی خود تصرفات داشته باشد باید حکم رشد از دادگاه بگیرد. اما در بحث غیرمالی قانونگذار ما اعلامی ندارد. چرا یک صغیر در امور غیرمالی استقلال عمل دارد ولی در امور مالی که شاید اهمیت کمتری داشته باشد، استقلال ندارد؟ ما در نکاح مهریه و نفقه داریم. آیا یک پسر15 ساله می‌تواند متوجه حقوق مالی زن باشد و درک کند؟ در نهایت به قانون سال 1381 قانون مدنی می‌رسیم که ماده فعلی ماست و سن ازدواج را برای دختران 13 سال شمسی و پسران 15 سال شمسی در نظر گرفته است. ازدواج زیر این سن باید به تشخیص دادگاه و اذن ولی با رعایت شرط مصلحت فرد در نظر گرفته شود. این مصلحت را قانونگذار مشخص می‌کند. مصلحت عالی‌ترین منفعتی است که می‌توان برای کودک در نظر گرفت.»
فشار خانواده برای ازدواج کودک از قانون مهم‌تر است
«معصومه معارف‌وند»، مددکار اجتماعی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی با اشاره به مطالعاتی که در 66 پروژه درکشورهای مختلف صورت گرفته است، مهم‌ترین عامل موثر را این‌گونه اعلام کرد: «مهم‌ترین آنها خانواده‌ها و افراد اجتماعی هستند که به کودک برای ازدواج فشار وارد می‌کنند. در عین حال برای متوقف کردن ازدواج زودهنگام، بازاریابی اجتماعی مهم است. بعد از آن آموزش خود دختران مهم است، اینکه دختر بتواند به دشواری این ازدواج نه بگوید. همچنین آموزش مهارت‌های زندگی از مهم‌ترین استراتژی‌هاست. اگر به دختران مهارت شغلی آموزش داده شود تا بخشی از هزینه‌های خانواده را پوشش دهد می‌تواند مانعی برای ازدواجش شود. باید خود خانواده‌ها به طور اختصاصی آموزش ببینند. بعد از این موارد است که تغییر قوانین و سیاستگذاری‌ها مطرح می‌شود. پوشش گلوگاه‌هایی که می‌تواند قانون را دور بزند. یکی از مهم‌ترین بهانه‌ها بعد از فقر فرهنگی، فقر اقتصادی است. ایجاد فرصت‌های اقتصادی یکی از راهکارها برای جلوگیری از ازدواج زودهنگام است. در کشوری دیدم خدماتی برای زن‌هایی که ازدواج زودهنگام انجام داده بودند، در نظر گرفته شده بود تا نظر آنها درباره آینده کودکان‌شان تغییر کند. راهکار دیگر وارد کردن مردان در این زمینه است چون یک طرف هم مردانی هستند که آسیب می‌بینند.»
شوهر دادن اشکال دارد ولی شوهر کردن ایرادی ندارد
«سیدحسن واژی»، امام جماعت و محقق فقهی از جایگاه دین و تعریفش اظهارات خود را این‌گونه آغاز کرد: «تعریف امروزی دین تعریفی حکومتی است. متاسفانه حوزه اندیشه دین باید تاوان کج‌روی‌های حکام، قضات و قانونگذاران را بدهد. در دین اسلام دو دوره مکی (فرهنگی) و مدنی داریم. مکی دوره‌ای است که در آن افراد تربیت انسانی می‌شوند و اندیشه شکل می‌گیرد. در این دوره توحید و یکتاپرسیتی به افراد تلقین می‌شود و کاملا در پذیرش و رد دین مختار هستند. قضات و قانونگذار حق ندارند به حوزه شخصی فرد دخالت کنند. نقض این به معنی نقض دموکراسی است. دوره مدنی، یعنی درست کردن فرهنگ شهرنشینی برای افرادی که تربیت را از قبل یاد گرفته‌اند. دین در هر دوره به نسبت فرد می‌تواند مکی یا مدنی باشد. دوره حال دوره مکی است و مردم انسی با مسایل دینی ندارند. اما نکته دیگر در احکام دین، اکثریت قریب به اتفاق احکام امضایی‌اند و نه تاسیسی. احکام تاسیسی دو تا سه درصد‌ند. وقتی از قانون و ازدواج صحبت می‌کنیم قوانین امضایی است. در غرب ازدواج زودهنگام داریم ولی با نام‌های متفاوت همباشی و همخوابگی. در جامعه‌ای هستیم که سن بلوغ پایین آمده است. چرا فقط دین را نشانه می‌گیرند؟ اسلام به ازدواج در سن کم تاکید و توصیه نمی‌کند. شوهر دادن اشکال دارد ولی شوهر کردن که ایرادی ندارد.
جو کنترلی والدین مانعی برای رسیدن به حقیقت شد
«فریبا الماسی»، جامعه‌شناس و پژوهشگر درباره نحوه انجام این پروژه بیشتر توضیح داد: «این پروژه دوساله اکتشافی و مداخله‌ای بود که با ابزار پرسشنامه و به صورت پیمایشی انجام شد. در مجموع 500 پرسشنامه محلی پر و 100 پرسشنامه با شخصیت‌های حقوقی و مذهبی و… انجام شد. پرسشنامه‌ها آمیزه‌ای از DHS و پرسشنامه محقق ساخته ما بود. این مطالعه شامل طیف گسترده‌ای از استان‌ها بود که براساس هر منطقه تخصیص داده شد. پرسشنامه اطلاعات زمینه‌ای و شخصی پاسخگویان به لحاظ تحصیلی، باروری، بیماری‌های باروری، مذهب، دانش مربوط به بیماری‌ها، رسوم و فرهنگ، قانون، خشونت جنسی زنان و خشونت خانگی مردان را جمع‌آوری کرد. چالش‌های این تحقیق عدم همکاری مردم، ترس از پاسخ دادن، جو کنترلی والدین در پاسخ کودک همسر بود که تاثیر زیادی در پاسخگو نبودن داشت. همچنین تیم‌های مختلف برای هر استان به خوبی آموزش داده شده بودند و براساس وضعیت اقتصادی و فرهنگی سعی شد با جامعه هماهنگی ایجاد شود.
منبع: سلامت نیوز
لینک مرتبط: بهترین سن فرزند آوری و ازدواج چقدر است؟