اگر داستان معروف «عینکم» اثر «رسول پرویزی» را خوانده باشید، حتی اگر خودتان ضعف بینایی نداشته باشید، حال این افراد را با تمام سلول‌های بدن‌تان درک کرده‌اید!
البته تا قبل از قرن ۱۳میلادی هیچ وسیله‌ای برای کمک به ضعف بینایی وجود نداشت و تا چند قرن بعد از اختراع آن، تنها وسیله عینک بود. اما با پیشرفت ناگهانی علم و بعد از مجهز شدن چشم‌های ضعیف به لنزهای تماسی، خیلی سریع سر و کله لیزردرمانی، لیزیک و لازک و لیزرهای فوق سریع «فمتوسکند» برای درمان عیوب انکساری پیدا شد. در این مطلب از لیزر و انقلابی که در بینایی ایجاد کرد، می‌خوانید و جواب همه سوال‌هایتان را پیدا خواهید کرد.
دکتر علیرضا آشوری
ورود لیزر امکان انجام بسیاری از اعمال که در گذشته به صورت دشوار یا غیرممکن در علم پزشکی انجام می‌شده را امروزه آن اعمال را امکان‌پذیر ساخته است؛ این وسیله اگرچه از اوایل قرن بیستم ایده ساخت آن مطرح شد، اما رشد و پیشرفت آن در دو دهه اخیر تحولی شگرف در بسیاری جنبه‌های علمی و فنی ایجاد کرده است از جمله در علم پزشکی. نخستین رشته علم پزشکی که لیزر را به کار گرفت، رشته چشم‌پزشکی است که انجام برخی از درمان‌های چشم‌پزشکی بدون وجود لیزر امکان‌پذیر نیست.
راستی! می‌دانستید ساخت لیزر اولین بار توسط اینشتین پیشنهاد شد؟ او در مقاله‌ای در سال 1917 این تئوری را مطرح کرد که اگر بتوان تا حد امکان اشعه نور را همسو کرد خواص ارزشمندی برای آن پیدا می‌شود. دقت و تمرکز این نور همسو شده بالاتر رفته و در نتیجه انرژی‌اش هم بالاتر می‌رود. به همین دلیل میتوان استفاده‌های خاصی از آن کرد.
اولین لیزری هم که در دنیا ساخته شد یک لیزر جامد بود که از کریستال یاقوت تولید شد. بعد دکتر علی جوان که یک فیزیکدان ایرانی مقیم ایالات‌متحده بود در اواخر دهه 60 لیزرگازی را با پایه «هلیوم-نئون» ساخت. پایه خیلی از لیزرهای مورد استفاده در چشم‌پزشکی لیزرهای گازی هستند. البته از لیزرهای جامد نیز استفاده می‌شود.
لیزر؛ دستیار چشم‌پزشک!
با ساخت لیزر، از آنجا که دقت، انرژی و قدرت تمرکزش برای اعمال چشم‌پزشکی بسیار مناسب بود، و همچنین که چشم یک ساختمان اپتیکی و نوری است و برای دیدن طراحی شده و لیزر هم از جنس نور و به لحاظ ماهیت هیچ فرقی با نور ندارد، کاربرد لیزر در چشم‌پزشکی خیلی زود آغاز شد. در ضمن چشم عضوی بسیار ظریف، حساس و پیچیده است و کار روی آن با لیزر دقت و کیفیت بالاتری نسبت به چاقوی جراحی خواهد داشت. چشم در مجموع 2 سانتی‌متر قطر دارد و استفاده از چاقو به‌خصوص در سال‌هایی که هنوز روش‌های میکروسرجری باب نشده بود روی آن قطعا کار بسیار دشواری بوده است. لیزر فصل جدیدی در جراحی‌های چشم باز کرد.
آغاز به کار لیزر در چشم
در شبکیه بیماری‌هایی داریم که در آنها ممکن است یک تومور، یا یک بافت عروقی در شبکیه رشد کند. معروف‌ترین بیماری که باعث بافت‌های عروقی نابجا در چشم می‌شود دیابت است که می‌تواند باعث کاهش یا از دست‌رفتن بینایی شود. اولین کاربرد لیزر در علم پزشکی هم مربوط به چشم‌پزشکی بود که در درمان بیماری‌های شبکیه مورد استفاده قرار گرفت؛ با کمک لیزر میتوان این رگ‌های جدید و نابجا را تخریب کرد و از بین برد. به‌دلیل کوچکی ضایعه، لیزر به‌خوبی روی موضع مورد نظر اثر می‌کند، زیرا میتوان لیزر را کوچک و دقیقا روی نقطه مورد نظر هدایت کرد.
بد نیست بدانید قبل از ورود لیزر با کمک آینه‌هایی نور خورشید را متمرکز کرده و سپس به ته چشم می‌تاباندند تا ضایعه تخریب شود. تا یکی، دو دهه لیزر به همین شکل و بیشتر برای درمان مشکلات شبکیه در چشم مورد استفاده قرار گرفت. این لیزرها عمدتا گازی بودند، مثل لیزر آرگون یا کریپتان.
سرپایی شدن جراحی‌های سنگین!
در دهه ۱۹۸۰ لیزر دیگری به بازار آمد به نام لیزر YAG. این لیزر از نوع لیزر مادون قرمز است و با توجه به طول موجی که دارد می تواند بافت‌ها را از هم باز کند. این لیزر کاربرد زیادی در درمان گلوکوم (آب سیاه) دارد. سال‌ها برای درمان آب سیاه سوراخی در عنبیه ایجاد می‌کردند که با کمک آن فشار چشم کاهش پیدا کند. در این حالت بیمار باید به اتاق عمل می‌رفت؛ چشم باید جراحی و باز می‌شد تا دسترسی به عنبیه حاصل شود و بعد با ایجاد یک سوراخ، راهی برای تخلیه مایع چشم برقرار شود. با لیزر YAG این عمل سنگین به یک عمل سرپایی تبدیل شده است و در عرض چند دقیقه قابل انجام است.
این لیزر جامد کاربردهای دیگری هم در چشم‌پزشکی دارد. مثلا بعد از عمل آب مروارید که ما لنز داخل چشم کار می‌گذاریم یک پرده نازک از عدسی را باقی می‌گذاریم که لنز روی آن سوار می‌شود و به مرور این پرده هم مثل باقی عدسی کدر می‌شود(یعنی همان روند آب مروارید) که باید برداشته شود اما برای برداشتن آن دیگر نیاز به جراحی مجدد نیست و با لیزر YAG می توان این مشکل را حل کرد.
از RK و PRK تا لیزیک و لازک!
برای جراحی عیوب انکساری که بدون لیزر قابل انجام نیستند، از لیزر اکسایمر استفاده می‌شود که کماکان دقیق‌ترین لیزر دنیاست و برای تراشیدن قرنیه یک لیزر ایده‌آل است. در دهه 70مطالعات آزمایشگاهی و تکمیلی روی آن انجام شد و اولین عمل جراحی عیوب انکساری با تکنیک PRK در سال 1978 در ایالات‌متحده توسط دکتر «مک دونالد» انجام شد. در PRK لیزر مستقیما سطح قرنیه را می‌تراشد. قبل از آن عملی که برای تصحیح عیوب انکساری به کار می‌رفت، جراحی RK که در روسیه ابداع شده بود. در این عمل با چاقوی جراحی برش‌هایی شعاعی روی قرنیه می‌دادند و به این ترتیب شماره چشم کاهش پیدا می‌کرد و در واقع با این برش‌ها انحنای قرنیه را کاهش می‌دادند.
البته اوایل عمل PRK محدودیت‌هایی وجود داشت؛ مثلا اینکه برای شماره‌های بالا قابل انجام نبود، چون امکان داشت باعث کدورت در قرنیه شود. بنابراین این عمل تا شماره 7 قابل انجام بود. همچنین باعث ریزش اشک، تاری دید، سوزش و حساسیت به نور می‌شد و هنوز هم می‌شود که به دلیل تراش قرنیه است. در ضمن سرعت بهبود آن هم کند است و چند هفته‌ای طول می‌کشد تا بیمار به دید کامل برسد.
بعد از مشخص شدن این عوارض کم‌کم این ایده مطرح شد که اگر بتوان لایه‌ای از روی قرنیه برداشت (یعنی یک فلپ ایجاد کرد) و بعد سطح زیرین آن را با لیزر بتراشیم و بعد فلپ را سرجایش برگردانیم عوارض PRK کمتر می‌شود؛ عملی که «لیزیک» نام گرفت. حسن عمل لیزیک این است که ریکاوری آن بسیار سریع و بیمار می‌تواند به کارهای روزمره بپردازد. در ضمن لیزیک در شماره‌های بالاتر هم قابل انجام بود و چون در لایه‌های عمقی‌تری انجام می‌شد احتمال کدورت قرنیه هم کاهش می‌یافت.
تا سال‌ها لیزیک یک عمل انتخابی برای عیوب انکساری بود. در این سال‌ها لیزرهای اکسایمر پیشرفته‌تر شدند. منطقه وسیع‌تری با لیزرهای جدید قابل اصلاح بود و مشکل دید در شب بیماران اصلاح می‌شد. در ضمن قطر اشعه لیزر نیز کوچک‌تر شده و تعداد و سرعتشان بیشتر شد. قابلیت تعقیب چشم هم به لیزر اضافه شد که امکان هدفگیری بهتر قرنیه را فراهم می‌کرد.
عوارض احتمالی
به‌تدریج مشخص شد لایه برداری قرنیه و تراش سطح زیرین به‌صورت توام ممکن است باعث تضعیف قرنیه شده و استحکام اولیه قرنیه کاهش پیدا کند. یک در هزار نفر از این بیماران ممکن است دچار قوز قرنیه شوند. البته عمده بیمارانی که بعد از لیزیک دچار قوز قرنیه شدند قبل از عمل هم شواهدی از قوز قرنیه داشتند. بنابراین سال‌هاست که چشم‌پزشکان بیماران مبتلا به قوز قرنیه را تحت عمل لیزیک قرار نمی‌دهند. بنابراین در سال‌های اخیر مجددا توجه به سمت اعمال پیش از لیزیک یعنی جراحی PRK جلب شده و برحسب شرایط بیمار و تجربه جراح میتوان عمل لیزیک یا PRK را انتخاب کرد. البته در هر دوی آنها عمل تراش قرنیه با لیزر اکسایمر انجام می‌شود. ورود لیزهای «فمتوسکند» به چشم‌پزشکی هم توانسته قابلیت‌های جدیدی در عمل لیزیک ایجاد کند.
لیزرهای فوق‌سریع
عملکردشان از اسم‌شان پیداست: femtosecond یعنی پالس لیزر در حد 10 به توان منهای 15 ثانیه است. این لیزر سریع‌ترین لیزر دنیاست. وقتی طول مدت اثر لیزری تا این حد کوتاه باشد اثراتش در مقایسه با سایر لیزرها که پالس طولانی‌تری دارند متفاوت خواهد بود.
این لیزرها در خیلی از جنبه‌های پزشکی، صنعت و آزمایش‌های سلولی و زیست‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرند. علت استقبال از این لیزرها دقت و سرعت بالای این لیزهاست. این لیزرها در هر پالس می‌توانند نقطه بسیار کوچکی را از ساختارهای اطراف را جدا کنند. برش این لیزر در حد یک یا چند میکرون است و می‌تواند در سطح سلولی مورد استفاده قرار گیرد. مثلا میتوان با آن DNA سلول را برش داد، در دندانپزشکی دقت آن نسبت به لیزرهای دیگر بسیار بالاتر است و با دقت بیشتری میتوان بافت پوسیده و سالم را تراشید. البته تکنولوژی این لیزر گران‌قمیت است و شاید استفاده از آن در دندانپزشکی هنوز مقرون به صرفه نباشد اما در حال حاضر چشم‌پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. ما از این لیزر در درمان عیوب انکساری استفاده می‌کنیم.
منبع: مجله ی سیب سبز