دکتر داریوش دائر
متخصص پوست و مو
رابطه محصولات سیاه و پوست
در حال حاضر استفاده از این ماده به حوزه پوست و مو و زیبایی هم رسیده است و در مورد کاربردهایی همچون کوچک کردن منافذ پوستی، پاک‌سازی پوست، کم کردن چربی پوست، درمان آکنه و حتی درمان نیش‌زدگی حشرات یا پاک کردن موها و چربی‌زدایی از آنها مطالبی مشاهده یا تبلیغ می‌شود و حتی پیشنهاد می‌شود که این ماده را به شکل پودر درآورده و بر پوست و مو بمالید. قبل از هر چیز باید گفت در ایجاد هر بیماری- چه پوستی و چه غیرپوستی- مبحثی به‌نام «سبب‌شناسی» و «آسیب‌شناسی» بیماری وجود دارد، به این معنا که از نظر علمی هیچ بیماری بدون داشتن علت و دلیل خاصی به وجود نمی‌آید و گسترش پیدا نمی‌کند و بدون دانستن این دلایل نمی‌توان راه درمان خاصی برای آن بیماری پیدا کرد.
از زغال بهداشتی چه می‌دانید؟
کربن فعال (Activated Charcol یا Activated carbon) نام گروهی از مواد کربنی است که بهدلیل داشتن مساحت داخلی زیاد، ساختار پوک و منفذی، ظرفیت جذب بالا، قابلیت فعال‌سازی مجدد سطح و همچنین قیمت پایین در جداسازی بو، رنگ، مزه‌های غیردلخواه از آب در عملیات تصفیه خانگی و صنعتی، بازیافت حلال و تصفیه هوا (به‌‌ویژه در رستوران‌ها، صنایع غذایی و شیمیایی) به کار می‌رود. کربن فعال از پیرولیز (به ازهم پاشیدگی یک ترکیب به وسیله گرما پیرولیز گفته می‌شود) مواد کربنی از قبیل چوب، زغال‌سنگ ، هسته یا پوسته میوه‌ها مانند پوسته نارگیل به‌دست می‌آید و در مراحل بعدی تحت عملیات فعال‌سازی قرار می‌گیرد. پس درواقع زغال فعال در ابتدا همان زغال معمولی است که به روش‌های شیمیایی یا با بخار دادن به شکل خمیری درمی‌آید و با فرآیندی شیمیایی و حرارت دادن این خمیر خاصیت «فعال» بودن را پیدا می‌کند. اما این فرآورده درواقع همان زغال عادی نیست که برای استفاده در آشپزی به کار می‌رود. زغال فعال بهدلیل داشتن خلل و فرج زیاد ماده مناسبی برای جذب مولکول‌های بزرگ است و مانند اسفنجی که می‌تواند مقادیر زیادی آب را در خود جذب کند، می‌تواند مواد مختلف و مولکول‌های بزرگ را به خود جذب کند.
چه کاربردهایی دارد؟
مصرف و کاربرد اصلی این ماده در درمان مسمومیت‌های دارویی یا سموم خوراکی است و در ساعات اولیه پس از بروز این حالات به کار می‌رود. همان‌گونه که قبلا گفته شد، کربن فعال بهدلیل داشتن خلل و فرج با اتصال به داروها و سموم موجود در مسیر گوارشی، جذب آنها را مختل می‌کند. این ماده در این حالات به شکل خوراکی به کار می‌رود و جذب آن هم بسیار اندک است. از نظر عوارض، مصرف زغال فعال ممکن است با سوءجذب و اسهال و تداخل در جذب سایر داروهای خوراکی همراه باشد. درواقع تنها مورد طبی شناخته شده و مورد تایید طبی مصرف این ماده، همان مسمومیت‌هاست.
برای شست و شو مناسب است؟
در مورد منافذ پوستی باز و بزرگ در واقع زمینه چرب و استعداد وراثتی افراد باعث بروز این حالت می‌شود و از نظر طبی هم بسیاری از پزشکان این بزرگی روزنه‌ها را بیماری تلقی نکرده و در دسته‌بندی جداگانه‌ای تقسیم نمی‌کنند. برای درمان این حالت باید ابتدا چربی پوست کنترل شده و درصورتی‌که منفذ آنها بسته شده است از داروهای لایه‌بردار یا روش‌های فیزیکی خاصی برای باز کردن منافذ استفاده کرد. برای کم کردن چربی پوست بهترین راهکار شست‌وشوی مرتب آن با شوینده‌های مناسب است. اصولا برای هر نوع پوستی شوینده خاصی مورد نیاز است و شوینده پوست چرب مطمئنا باید تفاوت زیادی با شوینده پوست معمولی و خشک داشته باشد، به‌همین دلیل در پوست‌های چرب از صابون‌هایی با خاصیت قلیایی بالا و توانایی ایجاد ترکیبات جاذب چربی استفاده می‌شود و این خاصیت قلیایی مطلقا در زغال فعال وجود ندارد، بنابراین خاصیت شویندگی خاصی برای این ماده نمی‌توان متصور شد. عین این استدلال را می‌توان در مورد چربی موها مطرح کرد، به این معنا که چربی سطح موها درواقع از ترشحات غدد چربی کف سر موسوم به «غدد سباسه» منشا می‌گیرد و خود ساقه مو پس از خروج از سطح پوست سر بافتی مرده و فاقد فعالیت حیاتی تلقی می‌شود و افراد دارای موی چرب، درواقع پوست سری چرب دارند. البته در برخی حالات ساقه مو بر اثر استفاده از شوینده‌های نامناسب یا رنگ کردن مکرر یا اتو و سشوار کشیدن مکرر، خشک و شکننده است ولی ریشه مو و پوست سر چرب است که باز هم این افراد در دسته‌بندی افراد دارای پوست سر چرب قرار می‌گیرند. در این حالات هم بهترین و توصیه‌شده‌ترین کار، شست‌وشوی منظم موهاست.
نه کف می‌کند نه چربی‌زدایی!
ماده مناسب و پذیرفته شده از نظر علمی برای شست‌وشوی سر، شامپو است. یک شامپوی خوب شامپویی است که بتواند چربی سر را برطرف کرده و حداقل تا 24ساعت سر را تمیز و مو را پاکیزه نگه دارد. فرمولاسیون شامپو متفاوت از صابون است و استفاده از صابون برای شست‌وشوی سر و برعکس آن نه از نظر منطقی و نه از نظر علمی کاربرد ندارد. زغال فعال باوجود داشتن تخلخل فراوان و قابلیت جذب آلودگی‌های سطحی فاقد خاصیت لازم برای شامپو از قبیل خاصیت دترژانی (چربی‌زدایی)، ضدعفونی‌کنندگی و کف کردن است و جایی در شست‌وشوی موی چرب ندارد.
آیا آکنه را درمان می‌کند؟
در مورد بیماری آکنه باید گفت که این بیماری چهار علت اساسی دارد؛ چربی بیش از حد پوست، التهاب، عفونت سطح پوست با نوعی باکتری به‌نام پروپیونی باکتریوم آکنه و بالاخره مسدود شدن غدد ترشح‌کننده چربی پوست (غدد سبوم). هیچ شوینده‌ای به‌تنهایی نمی‌تواند بر هر چهار عامل ایجاد آکنه غلبه کند و در بهترین شرایط فقط قادر به کاهش میزان چربی پوست و کمک به باز شدن دهانه غدد چربی مسدود شده سطح پوست است، از این رو پودر یا صابون حاوی زغال فعال نقشی در درمان آکنه نمی‌تواند داشته باشد، چون بنا به دلایل ذکر شده در بالا اصولا جزو پاک‌کننده‌ها نیز طبقه‌بندی نمی‌شود و هیچ کتاب مرجع و قابل استناد طبی‌ای هم اسمی از این ماده به‌عنوان پاک‌کننده یا کاهش‌دهنده چربی پوست نبرده است.
رابطه زغال فعال و التهاب های پوستی
برخی به خاصیت ضد التهابی زغال فعال اشاره می کنند اما درمورد خاصیت ضدالتهابی و مقابله با نیش‌زدگی نیز در هیچ مرجع قابل استنادی اسمی از این ماده برده نشده است و اصولا درمان بیشتر موارد نیش‌زدگی شست‌وشوی مکرر و استفاده از داروهای خنک‌کننده و ضدالتهاب پوستی و آنتی‌هیستامین‌هاست. همچنین باید به یاد داشت که برخی واکنش‌های نیش‌زدگی -همچون نیش زنبور، رتیل، عقرب یا عنکبوت- می‌توانند بالقوه خطرناک و حتی تهدیدکننده حیات باشند و با صرف و اتلاف وقت در استفاده از درمان‌های اثبات نشده‌ای مثل مالیدن خمیر زغال بر محل نیش‌زدگی ممکن است زمان طلایی لازم برای مداخله پزشکی و تجویز پادزهر یا روش‌های دیگر درمانی از دست رفته و عوارض جبران‌ناپذیری برجای بماند.
برای مژه‌های‌تان حساسیت نخرید
مالیدن زغال به مژه‌ها یا ابروها برای سیاه و پرپشت کردن این مناطق بهدلیل نازکی و حساسیت بالای پوست پلک به‌هیچ عنوان منطقی نیست و در کنار احتمال حساسیت‌زایی، باید به انتقال عفونت‌های سطحی به بافت چشم و ضمایم آن نیز فکر کرد. با درنظر گرفتن موارد فوق می‌توان نتیجه گرفت که تبلیغ یا سعی در فروش موادی از این دست به هیچ عنوان جنبه علمی یا درمانی نداشته و صرفا با القای طبیعی و بدون عارضه بودن این فرآورده یا فرآورده‌های مشابه اشتیاق به استفاده و خرید آنها را ترویج می‌کند و به هیچ یک از این ادعاها نباید توجه داشت. مصرف خوراکی زغال فعال خالی از عارضه نیست و می‌تواند باعث سوءهضم، سوءجذب یا اسهال شود. البته نقش بوزدایی زغال فعال از محیط و به‌خصوص یخچال را نباید از نظر دور داشت. در صورتی که این فرآورده به شکل درست تهیه و ضدعفونی شده باشد، می‌توان از آن در موارد
مورد تایید پزشکان استفاده کرد.
منبع: مجله ی سیب سبز