دکتر عاطفه قنبری
روانپزشک
همیشه اعتیادآور نیستند
موضوع اعتیادآور بودن داروهای خواب‌آور موضوع صفر و یکی نیست. برخی اوقات خانم میانسالی را می‌بینید که 10سال است هر روز یک‌میلی‌گرم لورازپام استفاده می‌کند و خوابش مناسب بوده و تغییری نکرده، بعد سراغ یک پزشک یا دوست می‌رود و به او گفته می‌شود این دارو به‌شدت اعتیادآور است و بیمار دارو را قطع می‌کند درحالی که این موضوع در مورد همه صدق نمی‌کند. قطع دارو عوارضی مانند کم‌خوابی و بی‌خوابی را به‌دنبال دارد و این موضوع استرس‌زاست و بر تمام جوانب جسمی و ذهنی افراد اثر می‌گذارد. بنابراین قانون صفر و یک در مورد اعتیادآور بودن این داروها وجود ندارد.
چه داروهایی اعتیادآور است؟
پیش‌تر از داروهای خانواده فنوباربیتال برای درمان اختلالات خواب استفاده می‌شد اما در حال حاضر از داروهای خانواده بنزودیازپین مانند دیازپام، کلونازپام، لورازپام و آلپرازولام در درمان این بیماری استفاده می‌شود. خاصیت این داروها این است که در ابتدای مصرف باعث ایجاد خواب با کیفیت می‌شوند و چون سطح اضطراب فرد را کاهش می‌دهند آرامش زیادی برای فرد به ارمغان می‌آورند. اما ممکن است بعد از مدتی اثرات خواب‌آوری این داروها کاهش پیدا کند یا حتی مصرف درازمدت آنها مشکلات خواب را تشدید کند به‌طوری که قطع مصرف آنها الگوی خواب منظم‌تری ایجاد می‌کند. اما مصرف و قطع خودسرانه این داروها احتمالا مشکلات تنفسی را افزایش می‌دهد. خاصیت این داروها این است که این قابلیت را دارند که می‌توانند مورد سوءمصرف قرار گیرند به‌ویژه اگر فرد مستعد اعتیاد به مواد باشد. ذکر این نکته ضروری است که این داروها بدون هیچ نگرانی می‌توانند تحت‌نظر پزشک موردمصرف قرار گرفته و بر اختلالات اضطرابی یا مشکلات خواب تاثیر مثبت بگذارند.
به راهنمای بالینی توجه کنید
در راهنمای بالینی گفته می‌شود با شروع مصرف دارو بهتر است تا سه ماه دارو استفاده شود و بعد از سه ماه توسط پزشک بازنگری انجام شود تا مشخص شود میزان نیاز همان است یا می‌توان آن را قطع کرد. چون ممکن است مشکل خواب برطرف شده یا حتی مشکل خواب ثانویه بوده باشد و بر اثر اضطراب یا افسردگی فرد دچار کم‌خوابی شده و با برطرف شدن این موارد مشکل خواب هم از بین رفته باشد. به این موضوع دقت کنید که این داروها نباید به یک‌باره قطع شوند و باید زیرنظر پزشک و به مرور زمان کم و بعد قطع شوند، اما بیماری هم وجود دارد که سال‌ها باید این دارو را مصرف کند. حتی ممکن است فرد بعد از چند ماه خواب خوبی داشته باشد و نیازی به افزایش دوز نداشته و زیرنظر پزشک همان دوز را ادامه دهد. گاهی توصیه‌های نابجا هم از سوی پزشکان و هم سایر افراد ممکن است فرد را دچار نگرانی کند. درحالی که این پزشک شماست که تشخیص می‌دهد شما باید این داروها را استفاده کنید یا نه! قطع خودسرانه دارو آزاردهنده بوده و ممکن است سیستم جسمی و روانی فرد را به‌هم بریزد.
هر فردی دچار اعتیاد دارویی نمی‌شود!
برخی خصوصیات به پزشک کمک می‌کند تا متوجه شود فرد اعتیاد به دارو پیدا می‌کند یا خیر. به عنوان مثال پزشک معمولا به افرادی که به سایر مواد هم اعتیاد دارند، این دارو را تجویز نمی‌کند. ممکن است بیمار خصوصیات شخصیتی داشته باشد که نشان دهد احتمال رفتار پرریسک در او زیاد است. این موارد اغلب قابل پیش‌بینی است. اما بیشتر افراد این‌گونه نیستند و اغلب مراقب داروهای‌شان هستند.
برخی می‌گویند این داروها اختلال حافظه ایجاد می‌کنند. باید گفت این داروها در دوزهای کم این اختلال را ایجاد نمی‌کنند اما در دوزهای بالا این احتمال وجود دارد. درصورتی که در دوزهای بالا این داروها مورد سوءمصرف قرار گیرند ممکن است دمانس دارویی ایجاد کنند ولی در دوزهای کم مانند یک میلی‌گرم این اتفاق نمی‌افتد.
ضدافسردگی‌ها اعتیادآور نیستند
بعضی داروها هستند که کاربرد اصلی‌شان خواب‌آوری نیست به‌عنوان مثال داروهای ضدافسردگی یا ضداضطراب. اما در دوزهای پایین به‌دلیل ماهیت خواب‌آوری که دارند ممکن است به‌عنوان داروی خواب‌آورند اما این داروها عادت‌آور نیستند. از‌جمله دیگر داروها دوزهای پایین نورتریپترین، ایمی پرامین و آمی تریپتیلین یا گاباپنتین هستند که خواب‌آور هستند اما اثر بنزودیازپین‌ها را ندارند و حس شروع سریع خواب که بلافاصله بعد از خوردن داروهای بنزودیازپین ایجاد می‌شود در این داروها وجود ندارد و بر همین اساس اعتیادآور هم نیستند اما این پزشک است که تشخیص می‌دهد بیمار باید دیازپام استفاده کند یا مثلا آمی تریپتیلین.
خواب‌آورهای گیاهی را با احتیاط مصرف کنید
درنهایت این داروها نه کم‌خطر و نه پرخطرند اما دیده می‌شود بیشترین دارویی که بدون نسخه مصرف می‌شود همین داروها هستند.
جالب است که بسیاری نسبت به داروهای ضدافسردگی مقاومت داشته و ترس از اعتیادآور بودن آن دارند درحالی که ممکن است خودسرانه از داروهای خواب‌آور استفاده کنند و به آن عادت پیدا کنند.
گاهی اوقات افراد برای بی‌خوابی از داروهای گیاهی مانند گل‌گاوزبان استفاده می‌کنند که اشکالی ندارد اما نباید فراموش کرد که داروهای گیاهی هم دارو هستند و معمولا سوخت‌وساز کبدی دارند و اگر فردی تحت درمان با دارویی قرار دارد باید حتما با پزشک مشورت کند تا تداخل دارویی ایجاد نکند، بنابراین تنها به‌دلیل گیاهی بودن یک دارو نباید به آن اعتماد کرد.
برای چه تجویز می‌شود؟
دکتر قنبری معتقد است داروهای خواب‌آور معمولا برای اختلالات خواب استفاده می‌شود. اختلالات خواب خود به چند دسته تقسیم می‌شوند؛ برخی اختلال در شروع خواب دارند، برخی دیگر در تداوم آن دچار مشکل هستند، برخی دیرخوابی اولیه دارند و برخی دیگر خواب منقطع دارند و برخی دیگر بی‌خوابی انتهایی دارند و از یک زمانی از خواب بیدار می‌شوند و دیگر خواب‌شان نمی‌برد. در همه این موارد از داروهای خواب‌آور استفاده می‌شود. بزرگ‌ترین دسته داروهای خواب‌آور که اغلب افراد نیز با آن آشنایی دارند خانواده بنزودیازپین‌ها مانند دیازپام، لورازپام، اگزازپام، آلپرازولام و… است.
چه داروهایی اعتیادآور است؟
پیش‌تر از داروهای خانواده فنوباربیتال برای درمان اختلالات خواب استفاده می‌شد اما در حال حاضر از داروهای خانواده بنزودیازپین مانند دیازپام، کلونازپام، لورازپام و آلپرازولام در درمان این بیماری استفاده می‌شود. خاصیت این داروها این است که در ابتدای مصرف باعث ایجاد خواب با کیفیت می‌شوند و چون سطح اضطراب فرد را کاهش می‌دهند آرامش زیادی برای فرد به ارمغان می‌آورند. اما ممکن است بعد از مدتی اثرات خواب‌آوری این داروها کاهش پیدا کند یا حتی مصرف درازمدت آنها مشکلات خواب را تشدید کند به‌طوری که قطع مصرف آنها الگوی خواب منظم‌تری ایجاد می‌کند. اما مصرف و قطع خودسرانه این داروها احتمالا مشکلات تنفسی را افزایش می‌دهد. خاصیت این داروها این است که این قابلیت را دارند که می‌توانند مورد سوءمصرف قرار گیرند به‌ویژه اگر فرد مستعد اعتیاد به مواد باشد. ذکر این نکته ضروری است که این داروها بدون هیچ نگرانی می‌توانند تحت‌نظر پزشک موردمصرف قرار گرفته و بر اختلالات اضطرابی یا مشکلات خواب تاثیر مثبت بگذارند.
به راهنمای بالینی توجه کنید
در راهنمای بالینی گفته می‌شود با شروع مصرف دارو بهتر است تا سه ماه دارو استفاده شود و بعد از سه ماه توسط پزشک بازنگری انجام شود تا مشخص شود میزان نیاز همان است یا می‌توان آن را قطع کرد. چون ممکن است مشکل خواب برطرف شده یا حتی مشکل خواب ثانویه بوده باشد و بر اثر اضطراب یا افسردگی فرد دچار کم‌خوابی شده و با برطرف شدن این موارد مشکل خواب هم از بین رفته باشد. به این موضوع دقت کنید که این داروها نباید به یک‌باره قطع شوند و باید زیرنظر پزشک و به مرور زمان کم و بعد قطع شوند، اما بیماری هم وجود دارد که سال‌ها باید این دارو را مصرف کند. حتی ممکن است فرد بعد از چند ماه خواب خوبی داشته باشد و نیازی به افزایش دوز نداشته و زیرنظر پزشک همان دوز را ادامه دهد. گاهی توصیه‌های نابجا هم از سوی پزشکان و هم سایر افراد ممکن است فرد را دچار نگرانی کند. درحالی که این پزشک شماست که تشخیص می‌دهد شما باید این داروها را استفاده کنید یا نه! قطع خودسرانه دارو آزاردهنده بوده و ممکن است سیستم جسمی و روانی فرد را به‌هم بریزد.
هر فردی دچار اعتیاد دارویی نمی‌شود!
برخی خصوصیات به پزشک کمک می‌کند تا متوجه شود فرد اعتیاد به دارو پیدا می‌کند یا خیر. به عنوان مثال پزشک معمولا به افرادی که به سایر مواد هم اعتیاد دارند، این دارو را تجویز نمی‌کند. ممکن است بیمار خصوصیات شخصیتی داشته باشد که نشان دهد احتمال رفتار پرریسک در او زیاد است. این موارد اغلب قابل پیش‌بینی است. اما بیشتر افراد این‌گونه نیستند و اغلب مراقب داروهای‌شان هستند.
برخی می‌گویند این داروها اختلال حافظه ایجاد می‌کنند. باید گفت این داروها در دوزهای کم این اختلال را ایجاد نمی‌کنند اما در دوزهای بالا این احتمال وجود دارد. درصورتی که در دوزهای بالا این داروها مورد سوءمصرف قرار گیرند ممکن است دمانس دارویی ایجاد کنند ولی در دوزهای کم مانند یک میلی‌گرم این اتفاق نمی‌افتد.
ضدافسردگی‌ها اعتیادآور نیستند
بعضی داروها هستند که کاربرد اصلی‌شان خواب‌آوری نیست به‌عنوان مثال داروهای ضدافسردگی یا ضداضطراب. اما در دوزهای پایین به‌دلیل ماهیت خواب‌آوری که دارند ممکن است به‌عنوان داروی خواب‌آورند اما این داروها عادت‌آور نیستند. از‌جمله دیگر داروها دوزهای پایین نورتریپترین، ایمی پرامین و آمی تریپتیلین یا گاباپنتین هستند که خواب‌آور هستند اما اثر بنزودیازپین‌ها را ندارند و حس شروع سریع خواب که بلافاصله بعد از خوردن داروهای بنزودیازپین ایجاد می‌شود در این داروها وجود ندارد و بر همین اساس اعتیادآور هم نیستند اما این پزشک است که تشخیص می‌دهد بیمار باید دیازپام استفاده کند یا مثلا آمی تریپتیلین.
خواب‌آورهای گیاهی را با احتیاط مصرف کنید
درنهایت این داروها نه کم‌خطر و نه پرخطرند اما دیده می‌شود بیشترین دارویی که بدون نسخه مصرف می‌شود همین داروها هستند.
جالب است که بسیاری نسبت به داروهای ضدافسردگی مقاومت داشته و ترس از اعتیادآور بودن آن دارند درحالی که ممکن است خودسرانه از داروهای خواب‌آور استفاده کنند و به آن عادت پیدا کنند.
گاهی اوقات افراد برای بی‌خوابی از داروهای گیاهی مانند گل‌گاوزبان استفاده می‌کنند که اشکالی ندارد اما نباید فراموش کرد که داروهای گیاهی هم دارو هستند و معمولا سوخت‌وساز کبدی دارند و اگر فردی تحت درمان با دارویی قرار دارد باید حتما با پزشک مشورت کند تا تداخل دارویی ایجاد نکند، بنابراین تنها به‌دلیل گیاهی بودن یک دارو نباید به آن اعتماد کرد.
علت بدنامی داروهای روانپزشکی
به اعتقاد دکتر قنبری یکی از علل بدنامی داروهای روانپزشکی که گفته می‌شود اعتیادآورند، همین دسته داروها هستند. درحالی که بیشتر داروهای روانپزشکی اعتیادآور نیستند، این دسته دارویی مخصوصا خانواده بنزودیازپین‌ها می‌توانند در فرد مصرف‌کننده ایجاد عادت به مصرف کنند. منظور از اعتیادآوری داروها این است که بعد از یک مدت مصرف فرد به آن تحمل پیدا کند. به این معنا که اگر این دارو با دوز ثابتی مصرف می‌شد و خواب‌آور بود، بعد از مدتی این دوز ثابت باعث بروز خواب نمی‌شود و باید دوز مصرف بالا برود، بنابراین یکی از معیارهای اعتیادآوری وابستگی و تحمل به آن بوده و دیگر اینکه فرد نوعی وابستگی ذهنی و فیزیولوژیک به آن پیدا می‌کند یعنی مدام به‌دنبال آن است که دارویش در دسترس باشد و از نسخه‌ای که پزشک تجویز کرده بیشتر تهیه می‌کند و خودسرانه دوز را زیاد می‌کند درصورتی‌که در مورد اغلب داروهای روانپزشکی مانند ضدافسردگی بیماران به‌دنبال قطع دارو هستند و همیشه این نگرانی را دارند که دارویی مانند فلوکستین اعتیادآور نیست، درحالی که اصلا این‌طور نیست. هیچ‌کس خواستار افزایش داروی ضدافسردگی یا مصرف خودسرانه آن نیست درحالی که داروهای بنزودیازپین این خاصیت را دارند. البته این به آن معنا نیست که هرکس از این دسته داروها استفاده کرد چنین اتفاقی برایش بیفتد اما احتمال عادت به آن وجود دارد.
منبع: مجله ی سیب سبز