حمیدرضا خرم خورشید، متخصص ژنتیک پزشکی و رئیس دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی معتقد است: اعتیاد و بسیاری از بیماری‌های غیر واگیر زمینه ژنتیکی دارند و با آزمایش ژنتیک از بدو تولد می‌توان درصد خطر این بیماری را پیش بینی کرد و با کنترل عوامل محیطی جلوی بروز آنها را گرفت.
از او می‌پرسم اگر اعتیاد زمینه ژنتیکی دارد، در صورتی که فردی با زمینه ژنتیک به دنیا بیاید و از بدو تولد در خانواده‌ای معتاد یا پر استرس و مشکل دار زندگی کند، اگر معتاد شد، چه تقصیری دارد؟
با هم مشروح گفت‌و‌گوی خبرنگار مارا با این متخصص ژنتیک پزشکی و پاسخ او را به پرسش های مطرح شده می‌خوانیم:
آیا اعتیاد ریشه ژنتیکی دارد؟
خرم خورشید: بله، البته بستگی به نوع ماده مخدر دارد، مثلا اعتیاد به مواد مخدر افیونی مشتق از تریاک و هروئین و مواد مخدر صنعتی و نیز الکل، همه اینها زمینه ژنتیکی دارند.
چقدر زمینه ژنتیکی دارند؟
خرم خورشید: در مورد مواد مختلف متفاوت است اما از حداقل 20 درصد تا 70 درصد زمینه ژنتیکی در مواد مختلف می‌تواند در بروز اعتیاد نقش داشته باشد.
در این صورت فردی که زمینه ژنتیکی بالایی دارد، دست خودش نیست که معتاد شود؟
خرم خورشید: تا حدی می‌توان این موضوع را مطرح کرد اما زمینه محیطی و قرار گرفتن در شرایط اعتیاد نیز بسیار مهم است. در برخی کشورهای پیشرفته این طوری است که از همان بدو تولد با سنجش وضعیت ژنتیک افراد از همان دوران بچگی می‌توانند متوجه شوند که این فرد گرایش به اعتیاد دارد یا نه. البته در کشور ما هنوز این موضوع جا نیفتاده است.
چطور این کار را می‌کنند؟
خرم خورشید: با انجام آزمایش ژنتیک، البته هنوز این آزمایش‌ها کامل نیست اما ظرف سال‌های آینده این اتفاق می‌افتد و کامل می‌شود و همان طوری که می‌توانیم زمینه ژنتیکی ابتلا به بیماری قلبی-عروقی را با آزمایش ژنتیک تشخیص دهیم، می‌توانیم در آینده زمینه اعتباد به هروئین و تریاک را تشخیص دهیم.
و این کار را باید از بدو تولد انجام دهیم؟
خرم خورشید: بله، و وقتی متوجه زمینه ژنتیکی بیماری شدیم و متوجه شدیم فرد زمینه اعتیاد دارد، آن وقت خیلی حواسمان جمع می‌شود که این فرد کمتر به سمت شرایط محیطی اعتیاد برود، زیرا نسبت به کسی که زمینه ژنتیکی ندارد، استعداد بیشتری برای اعتیاد دارد.
منظورتان این است که امکان انجام این آزمایش در دنیا فراهم شده ولی در ایران وجود ندارد؟
خرم خورشید: اعتیاد و اغلب بیماری‌های غیر واگیر چند عاملی هستند. تعداد ژن‌های درگیر آنها نیز زیاد است و ممکن است در مورد یک بیماری، بین 10 یا 12 تا 400 یا 500 ژن در بروز یک بیماری نقش داشته باشند، بنابراین برای تشخیص و پیش بینی بیماری باید تمام این ژن‌ها را بشناسیم.
در این صورت آزمایش آن خیلی گران خواهد بود؟
خرم خورشید: البته هنوز تمام این ژن‌ها مشخص نشده است، کارهای تحقیقاتی زیادی در این زمینه در حال انجام است و در این مورد بیماری‌های قلبی-عروقی انواع سرطان یا دیابت را می‌توانیم از طریق آزمایش ژنتیک پیش بینی کنیم.
در ایران امکان شناسایی این ژن‌ها وجود ندارد؟
خرم خورشید: نه تنها در ایران بلکه در دنیا هنوز تمام این ژن‌ها شناسایی نشده است. اولین کار این است که تمام این ژن‌ها را بشناسیم. در این صورت با بررسی ژنتیک یک کودک می‌توانیم تعیین کنیم که این فرد در آینده چقدر یا چند درصد زمینه و احتمال ابتلا به دیابت، سرطان ریه یا مثلا سرطان سینه یا اعتیاد را دارد.
به عنوان مثال اگر بدانیم؛ در بروز بیماری های قلبی- عروقی 120ژن نقش دارند، در صورتی که فردی 40 ژن داشته باشد، می‌توانیم بگوییم که حدود 30 درصد این فرد زمینه ژنتیکی بیماری قلبی دارد ولی اگر 5 ژن آن را داشته باشد،زمینه ژنتیکی او مثلا حدود 5 درصد است، در این صورت می‌توانیم ریسک و میزان خطر ابتلا به بیماری را در فرد مشخص کنیم و عوامل محیطی را در او کنترل کنیم.
یک مثال بزنم؛ رو به روی خانه ما یک همسایه داشتیم که راننده کامیون بود. از زمان بچگی یادم هست که این فرد روزی دو بسته سیگار می‌کشید، این فرد الان که 90 سالش است، سرطان ریه نگرفته است اما فرد دیگری را می‌شناسم که تمام عمرش لب به سیگار نزده اما به سرطان ریه مبتلا شده است. این نشان می‌دهد که زمینه ژنتیکی در بروز سرطان ریه بین این دو فرد متفاوت بوده است و زمینه ژنتیکی سرطان ریه در فرد دوم خیلی بالا و در فرد اول خیلی پایین بوده است.
در مورد اعتیاد این را می‌دانیم که زمینه ژنتیکی برای کدام دسته از مواد بیشتر است؟
خرم خورشید: در این زمینه تحقیقاتی در دنیا انجام شده و نتایج آن در مقالات منتشر شده است ولی اکنون من حضور ذهن ندارم که زمینه ژنتیکی برای کدام مواد بیشتر مطرح است.
در صورتی که این احتمال قابل تشخیص باشد، آیا می‌توانیم با دستکاری ژنتیکی زمینه اعتیاد را را از بین ببریم؟
خرم خورشید: الان نه، ولی در آینده این امکان وجود خواهد داشت و از نظر تئوری شدنی است.
در این صورت می‌توان قبل از لقاح یا بعد از آن با مداخلات ژنتیک احتمال بروز اعتیاد یا هر بیماری دیگری را از بین برد یا کاهش داد؟
خرم خورشید: بله، از نظر تئوری شدنی است اما هنوز عملی نشده است. زمانی که حدود 20 سال پیش در سال 1997 من در انگلیس درس ژنتیک می‌خواندم؛ فیلمی را به ما نشان دادند که یک بچه به دنیا می‌آمد و در بدو تولد یک قطره خون از پایش می‌گرفتند و با آزمایش ژنتیک میزان خطر خیلی از بیماری‌ها را تعیین می‌کردند. یعنی 20 سال پیش کار روی این مسائل در انگلیس آغاز شده بود و الان در مورد خیلی از بیماری‌ها مثل دیابت، آلزایمر، پارکینسون و سرطان این کار قابل انجام است و می‌توانند با آزمایش ژنتیک در دنیا ریسک بیماری‌ها را تعیین کنند.
در ایران در این زمینه کجای کار هستیم؟
خرم خورشید: این کار بدون امکانات و تکنولوژی روز دنیا امکانپذیر نیست. تکنولوژی آن Next Generetion Sequence است، این یک تکنولوژی جدید در دنیاست که می‌تواند تمام کدهای ژنتیکی فرد را مشخص کند.
تا جایی که می‌دانم یک مرکز خصوصی در شمال تهران این تکنولوژی را وارد کرده است؟
خرم خورشید: بله، اولین مرکز خصوصی آن راه افتاده است و اولین مرکز دولتی آن نیز به زودی در دانشگاه علوم بهزستی و توانبخشی وزارت بهداشت راه اندازی می‌شود، همه اقدامات آن انجام شده است، منتظریم تا دستگاه آن را به ایران بیاوریم، البته دستگاه آن آمریکایی است و به راحتی به ایران مجوز نمی‌دهند.
با این نگاه و این دانش ژنتیک آیا می‌توان در آینده به تولید واکسن اعتیاد هم امیدوار بود؟
خرم خورشید: بله، تولید واکسن اعتیاد هم از همین دانش پپروی می‌کند،در کل هر گونه واکسنی که بخواهیم برای بیماری‌های غیر واگیر تولید کنیم، بر اساس دانش ژنتیک خواهد بود، ژن‌ها پروتئین هایی هستند که باعث بیماری‌ها می‌شوند.
در این صورت می‌توانیم کاری کنیم که فرد از اعتیاد مصون شود؟
خرم خورشید: بله، می‌توانیم احتمال اعتیاد را خیلی پایین بیاوریم ولی 100درصد نخواهد بود، همان طور که می‌دانید، مصونیت واکسن آ‌نفلوانزا نیز 100درصد نیست.
البته با این تئوری افراد معتاد ممکن است کارشان را توجیه کنند و بگویند این خلقت ماست که معتاد شده‌ایم، دست خودمان نیست و قربانی هستیم؟
خرم خورشید: نه این طوری نیست. ما یک نمودار زنگوله‌ای در مورد ویژگی‌های ژنتیک انسان‌ها و ریسک بیماری‌ها داریم، بستگی دارد که جای فرد در این منحنی کجا باشد. 97.5 درصد انسان‌ها چه در مورد اعتیاد و چه بیماری‌های قلبی- عروقی و سایر بیماری‌های غیر واگیر در جایی هستند که با کنترل عوامل محیطی و شرایط زندگی می‌توانیم از ابتلای آنها پیشگیری کنیم.
منظورتان از کنترل عوامل محیطی این است که مواد در دسترس نباشد، در این صورت اگر کسی با اعتیاد و مواد مواجه نشود که همه مردم مصون هستند؟
خرم خورشید: عوامل محیطی خیلی گسترده است، مثلا در خانواده استرس و طلاق نباشد.
من هم همین را می‌گویم، اگر فرد در یک خانواده مشکل دار باشد و مواد هم در دسترسش باشد، پس اختیاری در بروز اعتیاد ندارد؟
خرم خورشید: به هر حال فاکتورهای محیطی بسیار مهم است. اگر استرس کم باشد، والدین طلاق نگرفته باشند و رابطه خوبی داشته باشند، خطر اعتیاد کم می‌شود اما اگر این عوامل باشند و فرد هم زمینه ژنتیکی داشته باشد، احتمال ابتلا خیلی زیاد می‌شود. با کنترل عوامل محیطی می‌توانیم تا 97 درصد از بروز بیماری‌های غیر واگیر جلوگیری کنیم.
به نظر امر محالی است، کسی که از مادر، معتاد متولد می‌شود، کسی که از ابتدا در فقر و با والدین معتاد و مشکل دار متولد می‌شود،اگر هم زمینه ژنتیکی داشته باشد، چگونه معتاد نشود؟
خرم خورشید: برای این فرد کار زیادی نمی‌شود کرد. خیلی کم پیش می آید. خیلی کم پیش می آید که عوامل محیطی نباشد و فرد مبتلا شود. اکثر کسانی که معتاد می‌شوند، عوامل محیطی مثل دخانیات، خانواده نابسامان و محیط آلوده را در کنار عوامل ژنتیکی دارند.