دکتر امید قاروی آهنگر*: سنگ کلیه از بیماریهای شایع جوامع بشری است که از قرن‌ها پیش رد پای خود را در تاریخ زندگی انسان به جای گذاشته است. جالب است بدانید که یکی از مهارت‌ها‌ی سینوهه، طبیب ویژه فرعون، درمان درد سنگ کلیه بوده چرا که فرعون نیز از این بیماری رنج می‌برد.
اگرچه با پیشرفت علم پزشکی، امروزه سنگ کلیه دیگر یک بیماری پیچیده محسوب نمی‌شود اما درد آن همچنان از بدترین دردهایی است که انسان در زندگی خود تجربه می‌کند. این موضوع در حالی مطرح می‌شود که ایران بیشترین آمار بروز سنگ‌سازی کلیه را در منطقه خاورمیانه از آن خود کرده است. به‌طور کلی، 19 تا 20 درصد از آقایان و 9 تا 10 درصد از خانم‌ها ممکن است یک بار در زندگی دچار سنگ کلیه شوند. بیشترین سن بروز آن نیز در میانسالی و بین 40 تا 50سالگی است.
سنگ‌ها‌ی کلیه در بسیاری از موارد بی‌علامت هستند به‌طوری که فرد اصلا متوجه آنها نمی‌شود. با این حال تعداد زیادی از سنگ‌ها نیز علامت‌دار می‌شوند. شایع‌تر‌ین علامت سنگ کلیه، دردهای کولیکی و ناگهانی است. این درد براساس محل سنگ ممکن است به سمت پایین شکم، پهلو، پشت یا حتی اندام تناسلی انتشار پیدا کند. یکی دیگر از علامت‌ها‌ی شایع سنگ کلیه، خونریزی در ادرار بدون وجود درد است. این خونریزی رنگ ادرار را قرمز می‌کند. بعضی از بیماری‌ها می‌توانند احتمال بروز سنگ کلیه را افزایش دهند. برای مثال افرادی که به‌دلیل بیماریهای التهابی روده مثل «کرون» دچار درگیری روده‌ای هستند، مبتلایان به پرکاری غده پاراتیرویید، افرادی که به‌دلیل چاقی یا هرگونه اختلال در معده تحت جراحی بای‌پس معده قرار گرفته‌اند، بیماران دیابتی و افراد چاق، بیشتر خطر سنگ‌سازی کلیه هستند.
تشخیص
افراد مبتلا به سنگ کلیه معمولا با دردهای کولیکی، خونریزی در ادرار یا دفع سنگ در ادرار به پزشک مراجعه می‌کنند. اولین اقدام تشخیصی برای این افراد سونوگرافی است. البته سنگ در بعضی از موارد از طریق سونوگرافی دیده نمی‌شود. در این صورت برای فرد سی‌تی‌اسکن بدون ماده حاجب تجویز می‌شود.
تشخیص
افراد مبتلا به سنگ کلیه معمولا با دردهای کولیکی، خونریزی در ادرار یا دفع سنگ در ادرار به پزشک مراجعه می‌کنند. اولین اقدام تشخیصی برای این افراد سونوگرافی است. البته سنگ در بعضی از موارد از طریق سونوگرافی دیده نمی‌شود. در این صورت برای فرد سی‌تی‌اسکن بدون ماده حاجب تجویز می‌شود.
با استفاده از سونوگرافی یا سی‌تی‌اسکن می‌توان محل قرارگیری و اندازه سنگ را تشخیص داد. علاوه بر اندازه و محل قرارگیری سنگ، جنس آن نیز اهمیت زیادی دارد. این موضوع را می‌توان با فرستادن سنگ دفع‌شده به آزمایشگاه یا با کمک آزمایش ادرار تشخیص داد. افرادی که سنگ کلیه دارند معمولا در ادرار خود کریستال دفع می‌کنند. کریستال ماده اولیه تولید سنگ است که در اثر تغلیظ ادرار باعث تشکیل سنگ می‌شود. بنابراین حتی اگر فرد سنگ نداشته باشد ولی مستعد تولید آن باشد، از ادرار خود کریستال دفع می‌کند.
آزمایشگاه با تشخیص کریستال، نوع آن را هم مشخص می‌کند اما اگر کریستال در ادرار دیده نشود یا فرد نتواند سنگ دفع‌شده را به آزمایشگاه برساند، باید حداقل در 2 نوبت آزمایش ادرار 24 ساعته انجام دهد؛ یک نوبت در روز کاری و یک نوبت در روز تعطیل (روزی که فرد در منزل است). با کمک این آزمایش می‌توان میزان دفع کلسیم، پتاسیم، سدیم، اگزالات و اسید اوریک را طی 24 ساعت اندازه‌گیری کرد و جنس سنگ را تشخیص داد. برای مثال اگر دفع کلسیم از ادرار بیش از حد طبیعی باشد، می‌توان تشخیص داد که جنس سنگ از کلسیم است.
درمان
سنگ‌ها‌ی بالای 6 میلی‌متر، سنگ‌ها‌یی که با وجود اختلال آناتومیکی ایجاد می‌شوند، سنگ‌ها‌یی که با عفونت‌ها‌ی ادراری یا دردهای غیرقابل‌کنترل همراه هستند یا مجرای ادرار را مسدود کرده‌اند و سایر سنگ‌ها‌یی که احتمال کمی برای دفع و عبور دارند باید حتما تحت درمان و در صورت لزوم، جراحی قرار بگیرند. گاهی اوقات سنگ‌ها‌ی استرووایتی و سیستئینی به قدری بزرگ می‌شوند که به شکل شاخ گوزن سه‌شاخه اصلی کلیه را پر می‌کنند. در این صورت به آنها سنگ‌ها‌ی شاخ گوزنی گفته می‌شود. این نوع سنگ‌ها از همان ابتدا باید تحت جراحی قرار بگیرند اما اگر سنگ بی‌علامت و کمتر از 6میلی‌متر باشد یا در محلی بی‌خطر قرار داشته باشد معمولا به درمان نیاز ندارد. در مورد این سنگ‌ها اقدامات پیشگیری‌کننده کفایت می‌کند.
برای درمان درد ناشی از سنگ نیز معمولا از مسکن‌ها‌یی مثل «کتورولاک» به صورت عضلانی یا وریدی استفاده می‌شود. بعضی از داروهای پروستات مثل «تامسولوسین» هم با گشاد کردن مجرا به دفع سنگ کمک می‌کنند. لازم به ذکر است نوشیدن آب فراوان در کاهش درد سنگ تاثیری ندارد اما به دفع آن کمک می‌کند. ورزش کردن نیز در دفع سنگ موثر است.
پیشگیری
مداخله درمانی سنگ کلیه باتوجه‌به نوع و جنس آن متفاوت است اما با رعایت چند توصیه کلی می‌توان احتمال تشکیل و عود انواع سنگ را تا 40 درصد کاهش داد. در ادامه به این توصیه‌ها اشاره می‌شود:
• مصرف مایعات: به اندازه کافی مایعات مصرف کنید، طوری که در 24 ساعت حداقل 2 لیتر دفع ادرار داشته باشید. میزان مایعات مورد نیاز برای هر فرد برحسب فعالیت‌ها‌ی روزانه، میزان تعریق و نوع مواد غذایی مصرفی او متفاوت است. در هر صورت باید به قدری مایعات بنوشید که ادرار شفاف، کمرنگ و شبیه آب شود.
• کاهش دریافت نمک: مصرف نمک را به کمتر از 5/2 گرم در 24 ساعت برسانید؛ یعنی تا حد امکان رژیم غذایی کم‌نمک داشته باشید.
• کاهش گوشت و افزایش لبنیات: مصرف گوشت قرمز را کاهش دهید. رژیم غذایی سرشار از لبنیات و کلسیم داشته باشید. برخلاف تصور عموم، لبنیات از ایجاد و عود سنگ‌ها‌ی کلیوی جلوگیری می‌کند زیرا کلسیم موجود در آن باعث افزایش دفع اگزالات از راه گوارشی می‌شود. البته اگر کلسیم به صورت قرص و مکمل مصرف شود، خطر بروز سنگ را افزایش می‌دهد. بنابراین افرادی که مستعد سنگ هستند باید کلسیم را فقط از منابع غذایی دریافت کنند. دریافت روزانه 1200 میلی‌گرم کلسیم از مواد غذایی می‌تواند خطر سنگ را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهد. توجه داشته باشید که یک لیوان شیر حاوی 200 میلی‌گرم کلسیم است. بنابراین برای تامین کلسیم مورد نیاز خود باید روزانه مقدار زیادی لبنیات مصرف کنید.
• افزایش مصرف میوه و سبزی: مصرف میوه و انواع سبزی تازه را افزایش دهید. این خوراکی‌ها حاوی ماده‌ای به نام سیترات هستند که به حل شدن انواع سنگ‌ها‌ی ادراری کمک می‌کند. گاهی اوقات دفع سیترات از ادرار به واسطه بعضی از بیماری‌ها کاهش می‌یابد و فرد مستعد سنگ می‌شود اما با مصرف میوه و سبزی می‌توان این مشکل را حل کرد. در صورت عود سنگ کلیه می‌توان از پودر سیترات پتاسیم نیز استفاده کرد. مواد غذایی سرشار از پتاسیم و منیزیم مثل موز، گوجه‌فرنگی و طالبی، مواد غذایی حاوی اسید فیتیک مثل سبوس گندم و ماءالشعیر بدون قند و مصرف متعادل چای کمرنگ و قهوه به پیشگیری از سنگ کلیه کمک می‌کنند.
• سنگ‌ها‌ی کلسیم اگزالات: مصرف ویتامین B6 می‌تواند به جلوگیری از عود این نوع سنگ کمک کند. افرادی که سنگ‌ها‌ی کلسیم اگزالات دارند باید مصرف مواد غذایی حاوی اگزالات را کاهش دهند؛ از جمله انواع شیرینی‌ها، نوشابه‌ها و نوشیدنی‌ها‌ی شیرین، شکلات، کرفس، لوبیا سبز، اسفناج، توت‌فرنگی، جعفری، بادام‌زمینی، سویا، انجیر و… . داروهایی مثل هیدروکلروتیازید (نوعی داروی مدر) نیز با کاهش دفع کلسیم از ادرار می‌توانند در پیشگیری از این نوع سنگ موثر باشند.
• سنگ‌ها‌ی اسید اوریکی: کنترل اسیدیته ادرار برای جلوگیری از عود این سنگ‌ها اهمیت زیادی دارد. داروهایی مثل «آلوپورینول» با کاهش سطح اسید اوریک خون از ایجاد این سنگ‌ها جلوگیری می‌کنند.
• سنگ‌ها‌ی کلسیم فسفات: کاهش فسفات و فسفر در رژیم غذایی می‌تواند کمک‌کننده باشد. برای این منظور باید مصرف مواد غذایی حاوی فسفر مثل حبوبات را کاهش داد. داروهای کاهنده دفع کلسیم از ادرار نیز در پیشگیری از عود این سنگ‌ها موثر هستند.
• سنگ در زمینه اختلال متابولیکی: سنگ‌ها‌یی که بر اثر بیماریهای متابولیکی مثل پرکاری غده پاراتیرویید تشکیل می‌شوند، معمولا با درمان این بیماری‌ها برطرف خواهند شد.
آزمایشگاه با تشخیص کریستال، نوع آن را هم مشخص می‌کند اما اگر کریستال در ادرار دیده نشود یا فرد نتواند سنگ دفع‌شده را به آزمایشگاه برساند، باید حداقل در 2 نوبت آزمایش ادرار 24 ساعته انجام دهد؛ یک نوبت در روز کاری و یک نوبت در روز تعطیل (روزی که فرد در منزل است). با کمک این آزمایش می‌توان میزان دفع کلسیم، پتاسیم، سدیم، اگزالات و اسید اوریک را طی 24 ساعت اندازه‌گیری کرد و جنس سنگ را تشخیص داد. برای مثال اگر دفع کلسیم از ادرار بیش از حد طبیعی باشد، می‌توان تشخیص داد که جنس سنگ از کلسیم است.
درمان
سنگ‌ها‌ی بالای 6 میلی‌متر، سنگ‌ها‌یی که با وجود اختلال آناتومیکی ایجاد می‌شوند، سنگ‌ها‌یی که با عفونت‌ها‌ی ادراری یا دردهای غیرقابل‌کنترل همراه هستند یا مجرای ادرار را مسدود کرده‌اند و سایر سنگ‌ها‌یی که احتمال کمی برای دفع و عبور دارند باید حتما تحت درمان و در صورت لزوم، جراحی قرار بگیرند. گاهی اوقات سنگ‌ها‌ی استرووایتی و سیستئینی به قدری بزرگ می‌شوند که به شکل شاخ گوزن سه‌شاخه اصلی کلیه را پر می‌کنند. در این صورت به آنها سنگ‌ها‌ی شاخ گوزنی گفته می‌شود. این نوع سنگ‌ها از همان ابتدا باید تحت جراحی قرار بگیرند اما اگر سنگ بی‌علامت و کمتر از 6میلی‌متر باشد یا در محلی بی‌خطر قرار داشته باشد معمولا به درمان نیاز ندارد. در مورد این سنگ‌ها اقدامات پیشگیری‌کننده کفایت می‌کند.
برای درمان درد ناشی از سنگ نیز معمولا از مسکن‌ها‌یی مثل «کتورولاک» به صورت عضلانی یا وریدی استفاده می‌شود. بعضی از داروهای پروستات مثل «تامسولوسین» هم با گشاد کردن مجرا به دفع سنگ کمک می‌کنند. لازم به ذکر است نوشیدن آب فراوان در کاهش درد سنگ تاثیری ندارد اما به دفع آن کمک می‌کند. ورزش کردن نیز در دفع سنگ موثر است.
پیشگیری
مداخله درمانی سنگ کلیه باتوجه‌به نوع و جنس آن متفاوت است اما با رعایت چند توصیه کلی می‌توان احتمال تشکیل و عود انواع سنگ را تا 40 درصد کاهش داد. در ادامه به این توصیه‌ها اشاره می‌شود:
• مصرف مایعات: به اندازه کافی مایعات مصرف کنید، طوری که در 24 ساعت حداقل 2 لیتر دفع ادرار داشته باشید. میزان مایعات مورد نیاز برای هر فرد برحسب فعالیت‌ها‌ی روزانه، میزان تعریق و نوع مواد غذایی مصرفی او متفاوت است. در هر صورت باید به قدری مایعات بنوشید که ادرار شفاف، کمرنگ و شبیه آب شود.
• کاهش دریافت نمک: مصرف نمک را به کمتر از 5/2 گرم در 24 ساعت برسانید؛ یعنی تا حد امکان رژیم غذایی کم‌نمک داشته باشید.
• کاهش گوشت و افزایش لبنیات: مصرف گوشت قرمز را کاهش دهید. رژیم غذایی سرشار از لبنیات و کلسیم داشته باشید. برخلاف تصور عموم، لبنیات از ایجاد و عود سنگ‌ها‌ی کلیوی جلوگیری می‌کند زیرا کلسیم موجود در آن باعث افزایش دفع اگزالات از راه گوارشی می‌شود. البته اگر کلسیم به صورت قرص و مکمل مصرف شود، خطر بروز سنگ را افزایش می‌دهد. بنابراین افرادی که مستعد سنگ هستند باید کلسیم را فقط از منابع غذایی دریافت کنند. دریافت روزانه 1200 میلی‌گرم کلسیم از مواد غذایی می‌تواند خطر سنگ را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهد. توجه داشته باشید که یک لیوان شیر حاوی 200 میلی‌گرم کلسیم است. بنابراین برای تامین کلسیم مورد نیاز خود باید روزانه مقدار زیادی لبنیات مصرف کنید.
• افزایش مصرف میوه و سبزی: مصرف میوه و انواع سبزی تازه را افزایش دهید. این خوراکی‌ها حاوی ماده‌ای به نام سیترات هستند که به حل شدن انواع سنگ‌ها‌ی ادراری کمک می‌کند. گاهی اوقات دفع سیترات از ادرار به واسطه بعضی از بیماری‌ها کاهش می‌یابد و فرد مستعد سنگ می‌شود اما با مصرف میوه و سبزی می‌توان این مشکل را حل کرد. در صورت عود سنگ کلیه می‌توان از پودر سیترات پتاسیم نیز استفاده کرد. مواد غذایی سرشار از پتاسیم و منیزیم مثل موز، گوجه‌فرنگی و طالبی، مواد غذایی حاوی اسید فیتیک مثل سبوس گندم و ماءالشعیر بدون قند و مصرف متعادل چای کمرنگ و قهوه به پیشگیری از سنگ کلیه کمک می‌کنند.
• سنگ‌ها‌ی کلسیم اگزالات: مصرف ویتامین B6 می‌تواند به جلوگیری از عود این نوع سنگ کمک کند. افرادی که سنگ‌ها‌ی کلسیم اگزالات دارند باید مصرف مواد غذایی حاوی اگزالات را کاهش دهند؛ از جمله انواع شیرینی‌ها، نوشابه‌ها و نوشیدنی‌ها‌ی شیرین، شکلات، کرفس، لوبیا سبز، اسفناج، توت‌فرنگی، جعفری، بادام‌زمینی، سویا، انجیر و… . داروهایی مثل هیدروکلروتیازید (نوعی داروی مدر) نیز با کاهش دفع کلسیم از ادرار می‌توانند در پیشگیری از این نوع سنگ موثر باشند.
• سنگ‌ها‌ی اسید اوریکی: کنترل اسیدیته ادرار برای جلوگیری از عود این سنگ‌ها اهمیت زیادی دارد. داروهایی مثل «آلوپورینول» با کاهش سطح اسید اوریک خون از ایجاد این سنگ‌ها جلوگیری می‌کنند.
• سنگ‌ها‌ی کلسیم فسفات: کاهش فسفات و فسفر در رژیم غذایی می‌تواند کمک‌کننده باشد. برای این منظور باید مصرف مواد غذایی حاوی فسفر مثل حبوبات را کاهش داد. داروهای کاهنده دفع کلسیم از ادرار نیز در پیشگیری از عود این سنگ‌ها موثر هستند.
• سنگ در زمینه اختلال متابولیکی: سنگ‌ها‌یی که بر اثر بیماریهای متابولیکی مثل پرکاری غده پاراتیرویید تشکیل می‌شوند، معمولا با درمان این بیماری‌ها برطرف خواهند شد.
آیا این مطلب برای شما مفید بود؟