آیا چنین زنانی می‌توانند ورزش کنند و بچه‌دار شوند و بیماری از مادر به فرزند منتقل می‌شود؟ مائده از کبودی‌هایی که آثار آنها تا مدت طولانی در پوست باقی می‌ماند نیز ناراحت است و دنبال روشی است که بتواند آنها را زودتر از روی پوست محو کند. کارشناسان سلامت به سوال‌های مهمان این هفته ما پاسخ می‌دهند.
پرنیان پناهی
دکتر غلامرضا توگه از ترومبوسیتوپنی ایدیوپاتیک می‌گوید
زنان بیشتر از مردان به این بیماری مبتلا می‌شوند
پلاکت یکی از سلول‌های اصلی خون است که نقش آن ایجاد لخته اولیه برای جلوگیری از خونریزی است. پلاکت‌ها در مغز استخوان تولید می‌شوند. نیمه‌عمر آنها کوتاه است و معمولا بعد از 7 تا 10 روز توسط طحال از بین می‌روند و پلاکت‌های جدید جایگزین می‌شوند. میزان طبیعی پلاکت‌ها در خون بین 150 هزار تا 450 هزار عدد در هر میکرولیتر تعریف می‌شود. اگرچه در کشورهای شرقی حداقل قابل‌قبول کمی پایین‌تر یعنی 120 تا 125 هزار در میکرولیتر است ولی معیار را همان استاندارد جهانی در نظر می‌گیرند. اگر در آزمایش خون میزان شمارش پلاکت از اعداد گفته‌شده کمتر باشد باید علت را جستجو کرد چون کاهش پلاکت در مواقع شدید می‌تواند بسیار جدی و خطرناک باشد. در کاهش شدید پلاکت مقدار پلاکت به 10 تا 15 هزار در میکرولیتر یا کمتر می‌رسد. در این موارد ممکن است بیمار بدون بروز هیچ حادثه‌ای دچار خونریزی شود.
علت افت پلاکت را به‌صورت استاندارد به 3 گروه تقسیم می‌کنند
گروه اول عللی هستند که مانع تولید پلاکت می‌شوند. در این اختلال یا مغز استخوان مشکل دارد یا درگیر بیماری‌های دیگر می‌شود. مثلا ممکن است در مغز استخوان ضعفی در تولید پلاکت وجود داشته باشد یا فرد به سرطان مبتلا باشد و شیمی‌درمانی شود و داروهای شیمی‌درمانی روی مغز استخوان تاثیر بگذارد و پلاکت‌ها را کاهش دهد. در حال حاضر داروهای شیمی‌درمانی برای بیماری سرطان و بعضی از بیماری‌های دیگر شایع‌ترین علت کاهش پلاکت هستند.
علت دوم از بین رفتن زودرس پلاکت در خون است. این مشکل نیز در اثر علل مختلفی ایجاد می‌شود. برخی بیماری‌‌ها باعث می‌شوند پلاکت بیش از حد مصرف شده و بدن با کمبود مواجه شود. گاهی هم بدن به علت نامشخصی آنتی‌بادی تولید می‌کند که علیه پلاکت وارد عمل می‌شود و آنها را از بین می‌برد. شایع‌ترین بیماری‌ای که در این گروه قرار می‌گیرد، بیماری itp یا «ترومبوسیتوپنی ایمونولوژیک» نام دارد. در این بیماری سیستم ایمنی بدن علیه پلاکت‌ها وارد عمل می‌شود. بیماری معمولا در خانم‌ها دیده می‌شود و در هر سنی ممکن است بروز کند. البته مکانیسم‌های متفاوتی برای این بیماری وجود دارد که پیش‌آگهی‌های متفاوتی را هم دربرمی‌گیرد.
علت سوم کاهش تعداد پلاکت، احتباس پلاکت‌ها در طحال است. این اتفاق وقتی می‌افتد که طحال بزرگ می‌شود. طحال می‌تواند مسوول احتباس 90 درصد تولیدات مغز استخوان باشد. علت بزرگی طحال در کشور ما همچنان وجود بیماری‌های کبدی و فشار خون بالای وریدی به نام پورت در کبد است.
نشانه‌های بیماری به میزان افت پلاکت بستگی دارد
علائمی که کاهش پلاکت در بدن ایجاد می‌کند، به میزان کاهش پلاکت بستگی دارد. در کاهش‌های خفیف و متوسط بیمار در حالت عادی مشکل خاصی ندارد، مگر اینکه حادثه جدی مانند تصادف یا جراحات ناشی از آن یا جراحی باعث بروز خونریزی غیرعادی شود. در این موارد بیمار به سرعت دچار کمبود پلاکت می‌شود و خونریزیهای زیاد پیدا می‌کند. خونریزیهای ناشی از کمبود پلاکت معمولا به‌صورت نقاط ریز خونریزی یا نقاط کبود در پوست بروز می‌کند. در بعضی از بیماران نیز خونریزی مخاطی از بینی، لثه، دستگاه گوارش و در خانم‌ها خونریزیهای غیرعادی رحمی ممکن است وجود داشته باشد. در کاهش پلاکت شدید خونریزیهای مغزی هم دیده می‌شود.
ارزیابی بیماران
وقتی در فردی خونریزی بدون دلیل، کبودی مکرر پوست یا بدون وجود ضربه و در دخترها خونریزی غیرعادی در دوران ماهانه و بدون دلیل وجود داشته باشد، از بیمار آزمایش خون درخواست می‌شود تا سطح پلاکت ارزیابی شود. بعد از اینکه ثابت شد پلاکت پایین است باید به 3 نکته توجه کرد؛ ابتدا باید دید آیا در معاینه بالینی طحال بزرگ‌تر شده است؟ نکته بعدی مطالعه کامل‌تر خون محیطی بیمار است چون در بعضی از بیماران تغییرات دیگری در خون ایجاد می‌شود که می‌توان از روی آن به مشکلات دیگری پی برد. در مرحله سوم نمونه‌ای از مغز استخوان تهیه می‌شود. با انجام این 3 مرحله معلوم می‌شود بیمار در کدام گروه قرار دارد و درمان نیز بر همان اساس آغاز می‌شود. اگر کاهش پلاکت در اثر عوارض دارویی مثل داروهای شیمی‌درمانی باشد می‌توان با دادن داروهای کمکی دوران نقاهت و افت شمارش پلاکتی را سریع‌تر اصلاح کرد.
درمان با توجه به علت زمینهای افت پلاکت است
اگر بیمار دچار افزایش تخریبی پلاکت خونی است باید نوع و علت را شناسایی کرد. در صورتی که نوع «آی‌تی‌پی» است باید با استفاده از داروهایی حاوی ترکیبات استروییدی ( کورتونی) و نهایتا برداشتن طحال جلوی روند بی‌رویه تخریب شدن پلاکت‌ها را گرفت. در مواردی که در اثر احتباس پلاکت در طحال شاهد افت پلاکت خون هستیم باز هم درمان باید با توجه به علت زمینهای که باعث افت پلاکت شده، انجام گیرد. در این موارد نیز معمولا مهم‌ترین راه درمانی برداشتن طحال است.
بیماری کاهش پلاکت ارثی نیست
برای بسیاری از افرادی که دچار کاهش پلاکت خون هستند این سوال مطرح می‌شود که آیا می‌توانند ازدواج کنند و صاحب فرزند شوند؟ باید گفت نگرانی‌ای در این زمینه وجود ندارد چون بیماری ژنتیکی نیست و از پدر و مادر به جنین منتقل نمی‌شود، مگر در موارد بسیار استثنایی، ولی بیماران خانمی که جزو گروه دوم هستند و دچار تخریب محیطی پلاکت در اثر تولید آنتی‌بادی‌اند یا مبتلا به itp هستند باید در دوران بارداری خود تحت‌نظر پزشک متخصص خون و زنان باشند چون آنتی‌بادی‌ها می‌توانند از جفت عبور کنند و در نوزاد نیز با کاهش پلاکت گذرا روبرو شویم. البته این اتفاق نیز خطرناک نیست و متخصصان اطفال و نوزادان کودک را تحت نظر می‌گیرند تا خطر برطرف شود. itp در خانم‌ها بیشتر از آقایان دیده می‌شود ولی میزان شیوع موارد دیگر کاهش پلاکت در هر دو جنس تقریبا برابر است.
کدام بیماران محدودیت دارند
محدودیت خاصی برای بیماران وجود ندارد اما همیشه باید سن بیمار، شدت افت پلاکت و علت ایجاد‌کننده بیماری را باید در نظر گرفت. وقتی پلاکت بیمار کمتر از 15-10 هزار است، بیمار در هر سنی که باشد، خطر خونریزیهای خودبه‌خودی وجود دارند. به این بیماران توصیه می‌کنیم از انجام اقداماتی که ممکن است به بدن صدمه برسانند مانند ورزش‌های گروهی یا مبارزه‌ای و انجام کارهای پرخطر که احتمال سقوط و زمین خوردن در آن وجود دارد، پرهیز کنند. البته بیمارانی که پلاکتشان از این رقم بالاتر است نیز باید قبل از ورزش با پزشک معالجشان مشورت کنند. اغلب پزشکان در پلاکت‌های کمتر از 50 هزار اجازه ورزش‌های پرخطر را به بیمار نمی‌دهند.
کرم‌های از بین برنده کبودی چگونه عمل می‌کنند؟
بسیاری از تغییرات جزیی و بدون درد در بدن ما از همان ابتدا جدی گرفته نمی‌شوند. مثلا وقتی پوست بدن قرمز یا دچار کبودی می‌شود، این‌طور فکر می‌کنیم که احتمالا ضربه‌ای به آن وارد شده ولی اگر کبودی چند بار و در نقاط مختلف بدن تکرار شود، نگران می‌شویم که حتما مشکلی درون بدن ایجاد شده که باید با بررسی بیشتر تشخیص داده شود. اگر در یافته‌های آزمایشگاهی هیچ علتی برای این کبودی‌ها پیدا نشود باز هم سوال ما این است که چرا چنین اتفاقی برای من افتاده و فلانی مشکل من را ندارد. در جواب این سوال‌ها باید گفت که در پوست انسان میلیون‌ها مویرگ خونی وجود دارد که بعضی از آنها سطحی و بعضی هم عمقی هستند. مویرگ‌های سطحی به ضربه حساس‌تر هستند و در اثر هر ضربه مثلا اصابت شیئی به بدن پاره می‌شوند. در پوست بعضی از افراد تعداد مویرگ‌های سطحی بسیار زیاد است پس تعداد بیشتری از مویرگ‌ها صدمه می‌بینند. وقتی مویرگ پاره می‌شود، مقداری خون از مویرگ به زیر پوست نشت می‌کند. نشت خون باعث می‌شود تصویر کبودرنگی در آن ناحیه پوست صدمه‌دیده به نظر برسد. این روند با ورود سلول‌های خونی قرمررنگ به زیر پوست آغاز می‌شود. به همین دلیل پوست در لحظه خونریزی نمایی قرمزرنگ دارد و به‌تدریج در عرض چند ساعت به رنگ آبی متمایل به بنفش تبدیل می‌شود. هرچه ضربه شدیدتر و وسعت آن روی پوست بیشتر باشد، با کبودی بزرگ‌تری روبرو خواهیم بود. شکایت کبودی پوست را معمولا از سوی افراد سفیدپوست بیشتر مشاهده می‌کنیم. آنها نه‌فقط از منظر سلامت، بلکه به‌دلیل مشکلات زیبایی هم به این مساله حساس‌ترند اما کبودی پوست ارتباطی به رنگ پوست ندارد و افراد سیاهپوست هم اگر تعداد مویرگ‌های سطحی پوستشان زیاد باشد، بیشتر دچار کبودی خواهند شد ولی به‌دلیل تیره بودن پوست، کبودی آنها در رنگ پوست طبیعی محو می‌شود و نمای زیادی ندارد. کبودی پوست مدتی طولانی روی بدن باقی می‌ماند. سیستم ایمنی بدن در طول این مدت سعی می‌کند سلول‌های مرده خون را که از گردش خون خارج شده‌اند از بین ببرد. این زمان حدود 24-15 روز طول می‌کشد. البته کبودی به مرور کمرنگ می‌شود. یعنی از رنگ بنفش یا آبی تیره به‌تدریج روشن‌تر می‌شود تا داخل پوست محو شود. در کبودی‌های عمیق و شدید مدت بیشتری برای بهبود لازم است. در بعضی از افراد کبودی تکرارشونده و مداوم است. چنین افرادی ممکن است در اثر برخورد ساده با یک شیء کوچک دچار کبودی وسیع شوند. بعضی از آنها هم سابقه ضربه را به یاد نمی‌آورند. در این موارد فرد حتما باید دنبال علت باشد. البته در ابتلای افراد به بیماری‌های انعقادی معمولا علائم دیگری هم وجود دارد. کبودی مداوم پوست را در بیمارانی که از داروهای ضدانعقاد استفاده می‌کنند زیاد مشاهده می‌کنیم. چنین افرادی باید تحت‌نظر پزشک باشند و وجود کبودی‌ها را اطلاع دهند. معمولا لازم است برای چنین بیمارانی هر ماه یکبار سطح پلاکت‌ها، زمان انعقاد و… اندازه گرفته شود. شاید لازم باشد دوز داروی انعقادی نیز تغییر کند. افرادی که پوست حساسی دارند و تعداد کبودی‌ها در بدنشان زیاد است و مشکل و بیماری خاصی هم ندارند می‌توانند با به‌کارگیری راه‌هایی جلوی کبودی احتمالی را بگیرند. بهترین و آسان‌ترین راه این است که کمپرس یخ روی پوست قرار دهند. این کار کمک می‌کند مویرگ‌های پاره‌شده منقبض شوند و خون کمتری از آنها خارج شود. این کار باید در همان 10 دقیقه بعد از ضربه انجام شود. در مورد کرم‌های موجود در بازار زیاد سوال مطرح می‌شود. مکانیسم عمل این کرم‌ها این‌گونه است که روند تجزیه سلول‌های خونی زیر پوست را سریع‌تر می‌کنند. باید بدانید حتی کرم‌ها هم نمی‌توانند به‌طور کامل و به سرعت کبودی پوست را محو کنند ولی زمان بهبود را کوتاه‌تر می‌کنند و حتی در برخی موارد به 7 تا 10 روز می‌رسانند.
دکتر رامین طاهری
عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی سمنان
کبودی مکرر پوست؛ هشدار برای بیمار
کبودی پوست ممکن است در اثر کاهش پلاکت باشد. این بیماری معمولا علل ناشناخته دارد و جزو بیماری‌های مربوط به خون است و متخصصان خون باید درمان آن را برعهده گیرند. این بیماری ممکن است به‌صورت تظاهرات پوستی یعنی همان کبودی بروز کند و معمولا هم بیماران اوایل بیماری به متخصص پوست مراجعه می‌کنند. اگر ثابت شود بیمار واقعا دچار کمبود پلاکت یا فاکتور انعقادی است، درمان باید زودتر آغاز شود. در این بیماری البته در نوع شدید احتمال خونریزی از جاهای دیگر بدن مثل مغز و… نیز وجود دارد. مشکل دیگر مربوط به عروق خونی است. در این وضعیت کمبود پلاکت یا فاکتورهای خونی وجود ندارد ولی خونریزیهای پوستی و کبودی دیده می‌شود. این بیماران اغلب سالمند هستند و دیواره عروق ضعیفی دارند. البته افراد جوان نیز ممکن است دچار این مشکل شوند. در این افراد معمولا با یک ضربه بسیار جزیی ممکن است عروق پاره شوند و خون داخل بافت نشت کند و کبودی زیرپوستی ایجاد شود. کبودی‌ها از نظر سلامت خطری برای فرد ندارند، ولی از نظر ظاهری می‌توانند باعث نگرانی شوند و این سوال پیش آید که چه مشکلی در بدن وجود دارد؟ کبودی‌ها خودبه‌خود برطرف می‌شوند و نیازی به درمان ندارند. اگر کبودی به مدت طولانی برطرف نشود، ممکن است به دلیل تکرار خونریزی در همان محل باشد. البته کرم‌هایی وجود دارند که برای از بین بردن کبودی استفاده می‌شوند. این کرم‌ها در انواع مختلف ایرانی و خارجی به فروش می‌رسند ولی چنین کرم‌هایی نیز حداکثر می‌توانند چند روز زودتر کبودی را برطرف کنند. درمان اساسی این است که جلوی کبودی‌های جدید گرفته و بیماری کنترل شود.
دکتر مسعود داوودی
عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌ا…(عج)
الزاما همه خانم‌های مبتلا خونریزی شدید ندارند
بیماری ترومبوسیتوپنی نوعی کاهش پلاکت است که در خانم‌ها می‌تواند مشکلاتی غیر از کبودی و خونریزی از بینی و… ایجاد کند. البته همه خانم‌های مبتلا به ترومبوسیتوپنی الزاما خونریزی شدید ندارند. علائم این بیماری به میزان کاهش پلاکت بستگی دارد گاهی فرد دچار کاهش پلاکت است ولی هیچ علامتی ندارد ولی بیماری با رسیدن به سن بلوغ و خونریزیهای شدید و مراجعه به پزشک برای اولین‌بار تشخیص داده می‌شود. چنین بیمارانی باید تحت نظر پزشک متخصص داخلی یا خون باشند. در مواقعی که افت پلاکت شدید است و بیماری تحت کنترل نیست، بارداری ممنوع است چون در زایمان طبیعی و سزارین، مادر خون زیادی از دست می‌دهد. این اختلال در جامعه ما تقریبا زیاد دیده می‌شود ولی اغلب افراد مشکل چندانی ندارند.
منبع: هفته نامه سلامت