براساس تخمین‌ها حدود 10 تا 20 درصد جوامع بشری مستعد ابتلا به بیماری دیابت هستند که به اصطلاح به آنها «پره دیابتیک» گفته می‌شود. شاید شما هم یکی از افراد در آستانه خطر ابتلا به بیماری دیابت باشید، اگر این‌طور است نگران و ناراحت نباشید. درست است که 70 درصد افراد پره دیابتیک در نهایت به دیابت مبتلا می‌شوند اما امروزه دیابت بیماری درمان‌پذیر و قابل‌کنترلی است و شما با اقداماتی می‌توانید احتمال ابتلایتان را کاهش دهید یا زمان آن را به تعویق اندازید. مهم‌ترین نکته این است که این اقدامات را از همین حالا شروع کنید و همه آنها را جدی بگیرید. شاید انجام همه اقدامات با هم ممکن نباشد اما با یکی، دو گام شروع کنید و سپس آرام آرام گام‌های دیگر را بردارید:
گام اول: آزمایش دهید: بهتر است هر دو تا سه ماه یک‌بار قند خون و AIC را آزمایش کنید تا مشخص شود قند خونتان چقدر است. حدود 30 درصد از افراد پره دیابتیک اصلا نمی‌دانند که قند خونشان بالاست و در معرض خطرند.
گام دوم: تحرک داشته باشید: سعی کنید تحرک و فعالیت را به زندگی‌تان وارد سازید. آیا می‌توانید هفته‌ای سه بار به باشگاه بروید؟ می‌توانید پیاده‌روی کنید؟ یادتان باشد فردی که 85 کیلوگرم وزن دارد و با سرعت هشت کیلومتر در ساعت برای نیم‌ساعت پیاده‌روی کند حدود 200 کالری می‌سوزاند.
گام سوم: وزن مناسب داشته باشید: تحقیقات نشان داده‌اند که کاهش وزن حتی در حد پنج تا هشت کیلوگرم فواید سلامت زیادی دارد؛ برای مثال می‌تواند باعث کاهش گلوکز خون (قند خون)، تنظیم کلسترول خون، افزایش انرژی، بهبود وضعیت خواب، کاهش فشار روی مفاصل و بهبود عملکرد آنها و البته کاهش احتمال به برخی سرطان‌ها شود.
گام چهارم: سالم‌تر غذا بخورید: برای تغییرات بزرگ در عادات و رژیم غذایی خود، بهتر است با تغییرات کوچک شروع کنید. انجام تغییرات کوچک راحت‌تر است و به اراده قوی نیاز ندارد و مجموع این تغییرات کوچک اتفاقات بزرگ را می‌سازند. به‌طور معمول بیشتر انسان‌های مدرن بیشتر از حد لازم گوشت، قند، شیرین‌کننده‌های مصنوعی، نان و نوشیدنی‌های صنعتی شیرین می‌خورند. خیلی راحت می‌توانید یک وعده غذای گوشتی‌تان را در هفته حذف کنید. میزان سیب‌زمینی سرخ‌کرده و فست‌فود‌ها را کاهش دهید.
گام پنجم: حساسیت به انسولین را بالا ببرید: حالا دیگر همگان می‌دانند، مهم‌ترین اتفاقی که در بیماران و افراد پره دیابتیک می‌افتد و آنها را به سمت بیماری دیابت می‌برد، مقاومت سلول‌ها به انسولین و دلیل آن فاکتورهای ژنتیک و اضافه وزن است. همچنین در این افراد ممکن است تولید انسولین هم کاهش یابد. برای آنکه حالت پره دیابتیک به سمت بیماری نرود، باید هم تولید انسولین و هم حساسیت سلول‌ها به آن افزایش یابد. فقط با روزی 30 دقیقه ورزش با شدت نسبتا بالا، فقط با کاهش پنج درصد از وزن بدنتان می‌توانید به این اهداف برسید.
گام ششم: از غذاهای فیبردار استفاده کنید: براساس مطالعات و پژوهش‌ها بهتر است رژیم غذایی روزانه‌تان حداقل 25 گرم فیبر داشته باشد تا به مشکل دچار نشوید. برای آنکه چنین میزان فیبری را به بدنتان برسانید، باید مقادیر زیادی نان غلات کامل، میوه، سبزی، حبوبات و… در رژیم غذایی روزانه‌تان بگنجانید اما واقعیت این است که که بیشتر انسان‌ها چنین کاری نمی‌کنند و روزانه فیبر کمی می‌خورند. شما می‌توانید با تهیه غذاهایی با لوبیا، عدس، ماش، کرفس، نخود و دسرهای با میوه‌هایی مثل موز، هویج و هلو و البته برخی آجیل‌ها و… فیبر زیادی به بدنتان برسانید. فیبرها می‌توانند قند خون را کاهش دهند و برخی از انواع آنها هم می‌توانند حساسیت سلول‌ها به انسولین را بالا ببرند و از بروز مقاومت به انسولین جلوگیری کنند.
گام هفتم: برنامه ورزشی داشته باشید: حرکات ورزشی از نوع مقاومتی باعث تقویت قوای عضلانی می‌شوند که با مقاومت وزنی به چالش کشیده می‌شوند اما چنین ورزش‌هایی چه فایده‌ای دارد؟ مطالعات نشان داده ورزش‌های مقاومتی و کششی می‌توانند حساسیت به انسولین را بالا ببرند و این‌گونه قند خون خود را کاهش دهند. مطالعاتی در کانادا نشان می‌دهد، ورزش‌های مقاومتی پیچیده و کمپلکس دو یا سه جلسه در هفته به همراه ورزش‌های برنامه‌ریزی‌شده ایروبیک به مدت حداقل 30 دقیقه برای هفت روز هفته شاید بهترین برنامه ورزشی برای افراد در خطر ابتلا به دیابت باشد.
گام هشتم: سیستم حمایتی داشته باشید: طبیعی است که تغییر در سبک و شیوه زندگی که به آن عادت کرده‌اید، سخت است اما برای در امان ماندن از خطر، باید شیوه زندگی سالم‌تر و سخت‌تری را در پیش بگیرید. برای این کار بهتر است از سیستم حمایتی برخوردار شوید و از دیگران کمک بگیرید. اعضای خانواده، دوستان و… که وضعیتی مشابه شما دارند همگی می‌توانند از شما حمایت کنند. بهترین حالت این است که کنارتان افرادی داشته باشید که مثل شما و با رعایت‌هایی مانند شما زندگی کنند. می‌توانید در گروه بیماران دیابتی یا گروه‌های پیشگیری از دیابت عضو شوید و همراه آنها برنامه‌های ورزشی و تغذیه‌ای داشته باشید تا احساس بهتری کنید. برنامه‌های آموزشی مربوط به پیشگیری از دیابت و سایر بیماری‌ها ی متابولیک را جدی بگیرید و سعی کنید تغذیه مناسبی داشته باشید.
همین حالا شروع کنید و از خطرات به دور بمانید
«دیابت بیماری‌ای نیست که از آن بترسید. بیشتر عوارض بیماری دیابت قابل پیشگیری و در صورت ابتلا قابل درمان است؛ البته به شرطی که زود تشخیص داده و درمان شوند» این گفته دکتر الیوت جاسلین، یکی از مشهورترین پزشکان دیابت در سراسر جهان است. دکتر جاسلین می‌گوید که برخلاف تصور عمومی، دیابت موجب نابینایی و بیماری قلبی نمی‌شود و فقط در صورت کنترل‌نشدن، ممکن است این عوارض رخ دهند. «با توجه به پیشرفت‌های پزشکی و افزایش اطلاعات عمومی در مورد دیابت و بالارفتن امکان تشخیص و درمان مناسب، بیماران دیابتی در سراسر جهان زندگی با کیفیت‌تر و سالم‌تری دارند. اکنون عوارض بیماری دیابت کمتر شایع است و بسیاری از عوارض هرگز اتفاق نمی‌افتند.»
چگونه بیماری شکل می‌گیرد؟
زمانی که گلوکز (قند خون) بالا باشد، عروق به مرور زمان ملتهب می‌شوند. افزایش قند خون، شکل‌گیری رسوبات چربی چسبنده موسوم به پلاک در داخل عروق را افزایش می‌دهد. التهاب و پلاک‌ها سبب کاهش جریان خون ارگان‌هایی مثل قلب، چشم‌ها، کلیه‌ها و رشته‌های عصبی می‌شوند. با این روند پس از مدتی ارگان‌ها آسیب می‌بینند و عوارض بیماری خود را نشان می‌دهند. دکتر آنوپ میرزا، رئیس انجمن ملی دیابت هند می‌گوید: «روند بیماری قند بسیار آهسته است و هیچ اتفاق ناگهانی در آن نمی‌افتد. با توجه به این وضعیت باید کاملا مراقب نشانه‌های خطر بود.» ژنتیک در نوع بیماری و میزان وخامت عوارض آن نقش دارد اما برخی محققان معتقدند نقش ژنتیک در این بیماری پررنگ است و تحقیقات در این مورد ادامه دارد اما خبر خوب این است با تغییرات در سبک زندگی مثلا اصلاح تغذیه، ورزش منظم، کنترل دقیق قند خون و فشار خون، می‌توان حتی مسائل ژنتیک را کنترل کرد.
ارگان‌هایی که صدمه می‌بینند
در گذر زمان تقریبا همه ارگان‌های بدن ممکن است از بیماری قند آسیب ببینند اما چهار ارگان مهمی که احتمال آسیب در آنها بالاست، عبارتند از:
قلب: بیماری‌های قلبی و عروقی ناشی از دیابت احتمال ابتلا به سکته قلبی و سکته مغزی را بالا می‌برد.
چشم‌ها: رتینوپاتی، آب مروارید و آب سیاه از عوارضی‌اند که می‌توانند تاری دید و حتی نابینایی در پی داشته باشند.
کلیه‌ها: بیماری کلیوی و نارسایی کلیه از عوارض کلیوی دیابت به شمار می‌روند.
پاها: آسیب رشته‌های عصبی در پاها و انگشتان پا می‌تواند باعث کم‌شدن حس و درد شدید شود. کاهش حس به همراه مشکل خون‌رسانی، احتمال زخم و عفونت در پاها را افزایش می‌دهد که گاه حتی به قطع پا هم منجر می‌شود.
خبر خوب: درست است که با ابتلا به دیابت احتمال درگیرشدن با هر یک از این مشکلات بیشتر می‌شود اما کنترل بیماری اصلی و بیماری مادر سخت نیست و با کنترل آن می‌توان از ابتلا به هر کدام از این حالت‌ها دور ماند.
به صدای بدنتان گوش کنید
عوارض دیابت ممکن است بی‌سروصدا و خاموش شروع شوند و شما متوجه نشوید که ارگان‌ها و اعضای بدنتان آسیب دیده‌اند اما پنج آزمایش به شما کمک می‌کند که ببینید چقدر مشکل دارید و آیا به بروز عوارض نزدیک هستید یا نه.
هر فردی که بیماری دیابت دارد (چه نوع یک و چه نوع دوم) باید حداقل هر سال یک‌بار این آزمایش‌ها را بدهد: 1- هموگلوبین AIC، با این آزمایش متوجه متوسط قند خونتان در دو تا سه ماه اخیر می‌شوید. 2- اندازه‌گیری فشار خون، 3- میزان چربی خون، کلسترول، تری‌گلیسرید، 4-سنجش میزان دفع پروتئین از ادرار (دفع آلبومین در ادرار که نشانگر عملکرد کلیه است) و 5- سرانجام بررسی و معاینه چشم از جمله دیدن عروق انتهای چشم برای بررسی سلامت بینایی. با همین پنج آزمایش ساده می‌توانید متوجه بسیاری از علائم خطر عوارض دیابت شوید؛ ازاین‌رو، منظم انجام دادن آن، توصیه می‌شود.
گلوکزتان را کنترل کنید
با پایین نگه‌داشتن قند خونتان می‌توانید از بروز همه عوارض پیشگیری کنید. شما باید روزانه حداقل یک‌بار قند خونتان را آزمایش کنید و با توجه به میزان قندتان متوجه می‌شوید از چه داروی خوراکی باید استفاده و چه میزان انسولین تزریق کنید. برای بررسی کلی حداقل سالی دوبار هموگلوبینتان را آزمایش کنید. بهتر است میزان این هموگلوبین زیر هفت درصد باشد؛ البته میزان دقیق مطلوب را پزشک مشخص می‌کند. دکتر آمپارو گونزالس، مدیر مرکز مطالعات و دیابت آمریکا که گروه او مطالعه‌ای 18 ساله درباره عوارض بینایی قند داشته است، می‌گوید: «نتایج این تحقیقات گسترده نشلن می‌دهد که به واقع با کنترل میزان قند می‌توان از بروز سایر عوارض و مشکلات پیشگیری کرد. با کنترل میزان قند خون، کیفیت زندگی یک فرد دیابتی با فردی که مبتلا به بیماری نیست، فرقی نخواهد داشت.»
قلب و دیابت
قلب هر فرد با چاقی مرکزی (تجمع چربی در قسمت میانی بدن)، سطح بالای چربی خون (کلسترول و تری‌گلیسرید) و افزایش فشار خون در خطر مشکلات متعدد قرار دارد اما افراد مبتلا به دیابت در مقایسه با افراد عادی دو تا چهار برابر بیشتر احتمال رسوب پلاکت و پنج برابر احتمال بیشتر ابتلا به سکته مغزی را دارند. انجمن ملی آمریکا اعلام کرده است، براساس مطالعات 20 ساله مشخص شده که دوسوم افراد مبتلا به دیابت بر اثر سکته قلبی یا مغزی فوت می‌کنند اما جالب است بدانید که این مطالعه نشان داده، فقط 18 درصد از افراد مبتلا به دیابت از اینکه در خطر بیشتر مشکلات قلبی‌اند، اطلاع دارند. دکتر مایکل براون لی، مدیر مرکز بین‌المللی تحقیقات دیابت در جوانان می‌گوید: «بین آنچه وجود دارد و آنچه مردم، یعنی بیماران مبتلا به دیابت از آن باخبرند، فاصله بسیار زیادی است. این مسئله نشان می‌دهد دراین‌زمینه باید اقدامات جدی شود زیرا گام اول، در راستای برطرف‌کردن مشکل آگاهی‌بخشی عمومی است.»
چگونه از قلبتان حفاظت کنید؟
– قند خونتان را کنترل کنید. با نگه‌داشتن گلوکز در سطح خطر می‌توانید از بسیاری از مشکلات قلبی در آینده جلوگیری کنید.
– رژیم غذایی مناسب داشته باشید و ورزش کنید. سبزی و میوه بیشتری در برنامه غذایی خود داشته باشید تا می‌توانید نمک کمتری در غذاهای خود استفاده کنید و حتما ورزش‌های ایروبیک یا ورزش‌های مقاومتی را در برنامه زندگی خود بگنجانید. (سه تا چهار بار در هفته، حداقل 30 دقیقه در هر جلسه)
– سیگار را ترک کنید. بهترین میزان سیگار برای یک فرد دیابتی صفر است. صفر صفر!
– کلسترول خونتان را کنترل کنید. تحقیقات نشان داده‌اند مصرف استاتین، یکی از پایین‌آورنده‌های کلسترول خون در بیماران دیابتی مفید است. براساس مطالعات، مصرف استاتین با تجویز پزشک می‌تواند احتمال سکته قلبی در بیماران قندی را تا 40 درصد کاهش دهد.
– فشارخون را کنترل کنید. جدا از کاهش وزن، ورزش منظم و داشتن رژیم غذایی مناسب، استفاده از داروهای مقابله با فشارخون بالا، می‌تواند در بیماران دیابتی مفید باشد. در ضمن مصرف روزی یک عدد آسپرین هم مناسب خواهد بود. دکتر براون لی در این مورد می‌گوید: «افراد دیابتی پلاکت‌های غیر‌طبیعی دارند که میزان چسبندگی خون و احتمال لخته شدن را بالا می‌برد و برای همین مصرف آسپرین روزانه می‌تواند در این گروه مفید باشد.» اگرچه بسیاری از افراد مسن عادت دارند روزانه یک آسپرین بچه مصرف کنند اما بهتر است برای دوز مناسب دارو با پزشکتان مشورت کنید.
چشم‌ها
سه مشکل جدی را می‌توان اصلی‌ترین بیماری‌های چشم محتمل در افراد با قند خون بالا دانست. رتینوپاتی (آسیب‌دیدگی عروق قرنیه در پشت چشم)، کاتاراکت (آب مروارید ناشی از آسیب لنز و مه‌آلود شدن) و آب سیاه (افزایش فشار داخل چشم که باعث آسیب دیدن عصب بینایی و کاهش دید می‌شود.) رتینوپاتی شایعترین مشکل چشمی بیماران دیابتی است. در فرایند این بیماری چشمی برای دیدن بهتر فشار بیشتری را متحمل می‌شود و در پی آن، عروق بیشتری در چشم به مشکل دچار می‌شوند و خروج مواد داخل رگ‌ها به کاهش بیشتر دید می‌انجامد و حتی ممکن است به کوری هم برسد.
چگونه از چشم‌ها حفاظت کنیم؟
هر ساله معاینه دقیق چشم داشته باشید. اولین و مهم‌ترین گام پیشگیری، معاینات دقیق توسط متخصص چشم ورزیده و باتجربه است که حتما باید با معاینه ته چشم همراه باشد. ممکن است از عروق ته چشم تصویر‌برداری شود تا در سال‌های بعد این تصوبر‌ها یا وضعیت آن زمان سنجیده شود.
– از داروهای ACE-INHIBITOR استفاده کنید. مطالعات نشان داده‌اند که استفاده از این گروه داروها که برای کاهش فشارخون به کار می‌روند میزان فشار داخل چشم شما را کنترل می‌کنند.
کلیه‌ها
آسیب عروق کوچک در بدن می‌تواند آسیب دیدن کلیه و بیماری نفروپاتی بینجامد. کلیه، شبکه‌ای درهم‌پیچیده از عروق دارد که گلومرول نامیده می‌شود و وظیفه آن تصفیه خون و شکل دادن ادرار است. زمانی که عروق گلومرول‌ها آسیب می‌بینند کار خود را انجام نمی‌دهند و در نتیجه میزان آلبومین (پروتئین) بیشتری در ادرار ترشح می‌شود و این روند در درازمدت به نارسایی مزمن کلیه می‌انجامد. براساس تحقیقات، احتمال ابتلای بیماران دیابتی به نارسایی کلیه 20 برابر افراد عادی است. در میان افراد مبتلا به نارسایی کلیه حدود 30 درصد از افراد مبتلا به دیابت نوع اول هستند و بین 10تا 40 درصد از افراد، دیابت نوع دوم دارند.
چگونه از کلیه‌ها حفاظت کنید؟
باز هم باید گفت که این مهم‌ترین اقدام در این میان پایین‌آوردن قند خون است؛ البته پایین‌آوردن فشار خون و کلسترول هم از دیگر اقدامات حفاظتی کلیه است. جدا از این باید اقدامات زیر را انجام دهید:
– هر سال آزمایش میکروآلبومینوری انجام دهید. با تست سنجش آلبومین در ادرار، می‌توانید متوجه شوید که عملکرد کلیه‌تان در حد طبیعی است یا نه. دکتر مارتین اسکرتیل، متخصص بیماری‌های کلیه در سیاتل می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین پیشرفت‌های درمانی در دیابت امکان تشخیص زودرس بیماری‌های کلیه است. حالا حتی می‌توان قبل از پیشرفت بیماری کلیه متوجه آن شد. آزمایش میزان آلبومین در ادرار می‌تواند نشانگر داشتن یا نداشتن مشکل باشد.»
– متخصص کلیه باید شما را ویزیت کند. اگر بالای 45 سال دارید یا بیشتر از 20 سال است که به دیابت مبتلا هستید، حتما هر سال زیر نظر متخصص ورزیده کلیه ویزیت شوید. اگر هم نتیجه آلبومین ادرار شما غیر‌طبیعی بود، بلافاصله به متخصص کلیه مراجعه کنید.
– درمان را سریع آغاز کنید. تحقیقات نشان داده‌اند که هر چه سریع‌تر درمان را شروع کنید. نتیجه درمان بهتر خواهد بود.
– پاها و انگشتان پا در بیماران دیابتی ممکن است از مشکلات رشته‌های عصبی (نوروپاتی) صدمه ببینند. نوروپاتی واژه‌ای عمومی است و برای مجموعه آسیب‌هایی به کار می‌رود که به رشته‌های عصبی با گذشت زمان وارد می‌شود. زمانی که عروق کوچک بر اثر دیابت آسیب می‌بینند، رشته‌های عصبی نیز آسیب می‌بینند. شایعترین این آسیب‌ها نوروپاتی محیطی است که باعث بی‌حسی و گاه ضعف و درد در دست‌ها، پاها و انگشتان می‌شود. دکتر میرسا می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین مشکلات بیماران دیابتی، مشکلات پاست که به آن پای دیابتی گفته می‌شود. در این حالت، مشکلات کوچکی در پا پیش می‌آیند که به‌دلیل نداشتن حس در پا، فرد متوجه آن نمی‌شود. بی‌توجهی به آنها باعث عفونی‌شدن‌شان می‌شود و در حالت‌های وخیم حتی ممکن است فرد پایش را از دست دهد.» براساس آمارهای سازمان بهداشت جهانی حدود پنج درصد افراد دیابتی در طول عمر خود به سمت قطع انگشت پا یا پای خود می‌روند. حدود 60 تا 70 درصد بیماران دیابتی دچار نوروپاتی می‌شوند اما در بیشتر آنها آسیب و مشکل آن‌قدر شدید نیست که به از دست رفتن عضو یا اعضای بدن بینجامد.
چگونه از پایتان محافظت کنید
پاهایتان را زیر نظر داشته باشید. همیشه مراقب جوش‌ها، تاول‌ها و زخم‌های روی پا باشید. حتی اگر رشته‌های عصبی شما سالم هم باشند، باید مراقب پاهایتان باشید و از این لحاظ ضرر نخواهید کرد. لکه‌های تغییر رنگ یافته و نقاط گرم یا سرد هم از نکاتی است که باید کاملا مراقب آنها باشید و در صورت مشاهده آنها حتما به پزشکتان اطلاع دهید و با او مشورت کنید.
– کفش بپوشید. پابرهنه راه رفتن برای یک بیمار دیابتی ممنوع است. حتی در خانه نیز باید دمپایی یا روفرشی به پا داشته باشید. به‌ویژه اگر دچار نوروپاتی هستید، این توصیه را بسیار جدی بگیرید. باور کنید که احتمال آسیب‌های کوچک در پا که به‌دلیل بی‌حسی متوجه آنها نخواهید شد، بسیار بالاست و اگر از این زخم‌ها مراقبت لازم نشود، پای شما کاملا در خطر خواهد بود.
-کفش و جوراب مناسب انتخاب کنید. پزشکان به شما توصیه می‌کنند جوراب‌های مقاوم به رطوبت و کفش‌های مناسب و راحت با انعطاف بالا را که در ناحیه پنجه‌ها راحت باشد و در ناحیه مچ هم فشاری به پا وارد نکند و در اصطلاح پا در آن نفس بکشد، انتخاب کنید. برای آنکه پایتان در فشار نباشد حواستان باشد که جورابتان در داخل کفش مچاله یا بین انگشتان پا گلوله نشود. شما باید هر چند وقت یک‌بار آزمایش مخصوص موسوم به تست حساسیت لرزشی پا را انجام دهید. هر سال حتما زیر نظر متخصص پا یا سایر متخصصان مربوط به این حوزه معاینه شوید.
-در یک معاینه، پزشک شما میزان حساسیت پایتان را با کشیدن چیزهای مختلف و آزمایش‌های مختلف آشکار می‌کند. اگر دچار کاهش حس شده باشید، می‌تواند نشانگر اولین مراحل نوروپاتی در شما باشد و بایدمسئله را کاملا جدی بگیرید. انجمن ملی دیابت آمریکا اعلام کرده است که پژوهش‌های این مرکز نشان داده، مراقبت‌های جدی پا و مراجعه به پزشک به‌طور منظم حدود 40 تا 80 درصد از احتمال نیاز به قطع پا را می‌کاهد.
دکتر امیر صدری