تا درون سلول‌های بدن‌تان احساس گرمای شدید توامان با بی‌رمقی و حس ناخوشایندی که به آن کلافگی می‌گویند را تجربه می‌کنید. در همین میان دیگر سر و صورت شما نیست که عرق می‌کند؛ کل وجود شما مثل یک دستگاه تولید قطره‌های آب عمل می‌کند. ناگهان متوجه می‌شوید رنگ پیراهن و حتی شلوار شما از ناحیه کمر تغییر می‌کند. بدون آنکه علاقه یا تمایلی داشته باشید یا از همه مهم‌تر کسی روی شما آب ریخته باشد. طرح بحث ما که به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل متغیر رفتار فردی و اجتماعی مطرح در جهان است، از این نقطه شروع میشود. کافی است همین لحظه را که تمایل به بیان گله و شکایت از شرایط دارید، به عنوان یک لحظه مهم درنظر بگیرید. یا هیچ کنترلی روی رفتارهای جمعی و اجتماعی خودتان نداشته باشید و کاملا بی‌مسوولیت هرآنچه در نهاد شما شکل می‌گیرد را بروز دهید یا لحظه‌ای تامل کنید و نسبت به وقوع و فعلیت یافتن رفتار اجتماعی و جمعی، خودتان را مسوول بدانید.
کنترل پرخاشگری و اقدام به این مهم دقیقا از همین نقطه آغاز میشود و بخش مهمی از آسیب‌شناسی رفتار افراد در اجتماع مربوط به این مساله مهم است. از قضا تاثیر اقلیم، گرما و سرمای هوا بر واکنش‌های فردی و اجتماعی افراد در میان ایرانیان مورد شناخت و واکاوی جدی نیز قرار گرفته است. ابوریحان بیرونی و ابن‌خلدون به عنوان دو چهره سرشناس در مطالعات و پژوهش‌های خود به این عناصر مهم در بروز خصلت‌ها و حتی ایجاد آیین‌ها و مراسم بومی نیز پرداخته‌اند. اما بیان این مهم از آن رو بود که بدانیم با چنین سابقه‌ای ما اکنون کمترین میزان توجه را به پژوهش‌های میدانی از این دست داریم. در صورتی‌که به عنوان کشوری با جغرافیای متنوع و از قضا رویکرد صنعتی به توسعه مناطق شهری و شلوغ از نظر گسترش زیست انسانی و جمعیتی، بیش از هر مجموعه انسانی دیگری در معرض بروز خشونت‌ها، ناملایمات رفتاری، عصبانیت‌های منجر به بروز تنش و نزاع‌های خیابانی هستیم. به همان اندازه که در اقلیم‌های مختلف براساس نوع ساختار سرزمین، گرما و سرما، زندگی و پوشش مردمی تنوع پیدا می‌کند، به همان اندازه نیز گرما و برودت هوا نیز به ساختار فکر و رفتارها و مناسبات اجتماعی و فردی افراد تاثیر می‌گذارد. اجازه دهید به طور مستقیم وضعیت گرما را مورد نظر قرار دهیم و مساله را با یک گزاره ساده و پرسش آغاز کنیم که آیا گرمای هوا باعث افزایش ناملایمات، تناقضات و درگیری‌های خیابانی و اجتماعی میشود؟ اگر چنین اصلی مورد تایید است چه راهکارها و اقداماتی باید صورت گیرد تا به کمترین سطح ناملایمات رفتار اجتماعی برسیم و از همه مهم‌تر اینکه هم‌اکنون در چه وضعیتی هستیم؟
شاید اندکی تامل ما را به این سمت و سو بکشاند که گرمای شدید هوا در بروز رفتارها و تعاملات مدنی ما تاثیرگذار است اما کیفیت این اثرگذاری و همچنین آسیب‌شناسی آن بیش از هرچیز دیگری مهم است. گرمای هوا تا به این حد وقتی در ساختارهای درونی و کنش‌های اجتماعی افراد در جامعه مهم است، پس هیچ دلیلی وجود ندارد که بتوان نظریه عکس آن را بدون داشتن پایگاه درست فکری بیان کرد یا اشاعه داد. آن هم درست در زمانهای که تحقیقات وسیعی در کشورهای مختلف دنیا در خصوص این تاثیرات البته تحت یک ساختار واحد با عنوان «پرخاشگری اقلیمی و خویشتنداری افراد» انجام میشود.
از مهم‌ترین کشورهای جهان که در راستای این مهم تحقیقات وسیعی را انجام می‌دهند، می‌توان به هند، اندونزی، ژاپن در آسیا و برزیل و مکزیک در آمریکا و نیز ایتالیا و دانمارک در اروپا اشاره کرد. با نگاهی به شرایط این کشورها دقیقا به این مهم می‌رسیم که کشورهایی نظیر ژاپن، هند، دانمارک، ایتالیا و حتی اندونزی دقیقا از کشورهایی هستند که در دو دهه اخیر با بیشترین میانگین دمای هوا مواجه و در راستای گرم شدن تدریجی کره زمین لطمات جدی را نیز در بخش‌های مهم متحمل شده‌اند.
براین مبنا و ساختار، تحقیقات متعددی وجود دارد که در پس آن معیاری اصولی و قابل کنترل در راستای پرخاشگری و توحش‌های اجتماعی و همچنین نحوه کنترل و خویشتنداری انسان‌ها در این شرایط شکل می‌گیرد. پس اصل مبنایی ما به الزام به همین سمت و سو کشیده میشود. تنوع آب وهوا، به اندازه لازم در کنترل نسبی وضعیت روحی و تعاملات اجتماعی افراد تاثیرگذار است. برای نمونه در ساختار جغرافیایی استوایی هم به عینه این شرایط قابل اثبات است که به دلیل بروز وضعیت شرجی هوا و بارندگی‌های مکرر بیش از سایر اقلیم‌ها علنا گونه‌ای پویندگی و شاد‌زیستی در مناسبت اجتماعی افراد بروز پیدا می‌کند اما وقتی وضعیت از حد تنوع نمی‌گذرد و به شرایط غالب یک عنصر بر دیگری می‌رسد، عملا وضعیت به سمت عدم اعتدال پیش می‌رود. یعنی به اندازه تاثیر گرما در افراد، سرما و برودت هوا نیز اثرات مخرب خود را بر خلق و خوی افراد و همچنین مناسبات اجتماعی آنها نیز می‌گذارد.
اکنون در کجا ایستاده‌ایم
عدم تعادل دقیقا در عرصه اجتماعی نمود فراوان و درخور اهمیتی پیدا می‌کند. بالاخص که گرما در شهرهای بزرگ و شلوغی مانند تهران عملا خود به عاملی برای افزایش حس و نیروی ناراحتی و پرخاشگری در افراد منجر میشود. عواملی که به عنوان معضل در چنین کلانشهری مطرح هستند، سویه افزوده و برجسته به خود می‌گیرند و در ایجاد التهاب شهری بسیار اثرگذار عمل می‌کنند.
بی‌شک در چنین شرایطی ترافیک بسیار جدی و زمان‌بر، خود به عنوان مهم‌ترین عامل در افزایش درگیری‌ها و خشونت‌های خیابانی تبدیل میشود. در جامعه ما که عدم رعایت نکات ایمنی هنگام رانندگی و توجه کم رانندگان خودروها جزو یکی از مهم‌ترین معضلات ترافیکی محسوب میشود و آمار سالانه مرگ و میر در جاده‌های برون‌شهری و درون شهری‌اش برای خود دارای مقام و مرتبه‌ای است، در وضعیت گرما با افزایش قابل توجه خشونت‌های فیزیکی حین رانندگی مواجه می‌شویم.
مضاف براینکه این عدم تعادل و خویشتنداری در اوقات بسیار گرم سال به نوبه خود نشان‌دهنده بار شدید معضلات روانی و شخصیتی در میان افراد اجتماع است. نکته مهم در این خصوص اگرچه تناقض حکم مطلق را در پی دارد اما بدون شک نمی‌توان به همین اندازه نیز بی‌توجه به این مساله بود. به این معنی که وقتی حس انزجار و نوعی دلواپسی و کلافگی که به دلیل گرما ایجاد میشود و بسیار مخرب‌تر از مقوله رانندگی نامناسب، بروز پیدا می‌کند، اگرچه به الزام منجر به نتایج وحشتناک خشونتی نظیر قتل و جرائم سنگین نمی‌شود اما به اندازه‌ای که بتواند جامعه را به معرض ترس بکشاند و از همه مهم‌تر سلامت روانی و فکری سایر افراد اجتماع را با اخلال مواجه کند، خود بزرگ‌ترین مساله در این راستاست.
این خشونت مبتنی بر گرما با افزایش و تمرکز حجم عظیم آلاینده‌های خودرویی و همچنین آلودگی‌های صنعتی ارتباط موثری نیز پیدا می‌کند و در چنین مواقعی حتی بروز ناراحتی‌های عصبی و فشارهای قلبی نیز در پی آن ایجاد میشود. پس گرما و بهتر بگوییم داغی هوا، از آنچه حتی می‌توانیم تصور کنیم در کیفیت روزمرگی‌ها و مناسبات اجتماعی و تشخص فردی ما اثرگذار است.
اما چگونه می‌توان این شرایط را به نوعی مدیریت کرد که با کمترین میزان آسیب‌های اجتماعی آن مواجه باشیم، به چه میزان بتوانیم افراد را آگاه یا برای فرهنگ‌سازی در این خصوص تلاش کنیم، آن هم در اقلیمی مانند اقلیم بومی ایران که اغلب شهرهای شلوغ و صنعتی در همین ساختار آب و هوایی قرار گرفته‌اند و باید با کمترین میزان خشونت‌ها و بزه‌های اجتماعی و شهری این شرایط فصلی را بگذرانند.
بررسی موضوع و افق دستیابی و تحقق رفتارهای سالم اجتماعی
در بررسی وضعیت المان‌های شهری بی‌شک نکته‌ای پایدار به عنوان یک اصل اصیل و نه یک عامل گذرنده، نمی‌توانیم پیدا کنیم که در این راستا ساخته یا راه‌اندازی شده باشد. وقتی به حجم کثیری از تبلیغات خیابانی و بصری که در هرنقطه از شهری مانند تهران خود را به بینندگانش نشان می‌دهد توجه کنیم، کاملا بدیهی و مشخص است که کنترل رفتار شهروندی و صیانت از سلامت اجتماع دارای کمترین ارزش و اهمیت بالاخص در فصل تابستان است. برای نمونه چند جمله، بیلبورد، تبلیغات محلی، رسانه‌ای را می‌توانیم عنوان کنیم که مثلا متعلق به تابستان سال گذشته بوده باشد و دقیقا ترویج آرامش و مدارا را به مردم تهران توصیه کرده باشد؟ در مراکز فرهنگی و فرهنگسراهای ما چند کلاس آموزشی مبتنی بر کنترل وضعیت عصبی و روانی افراد در فصول گرم سال طرح‌ریزی و برگزار شده است؟ این موارد پیش‌پا‌افتاده‌ترین مثال‌ها در خصوص وضعیت اطلاع‌رسانی و آموزش‌دهی عمومی در این خصوص است. پس بی‌شک وقتی میزان آموزش‌ها و الگوی مثبت موجود در جامعه نتواند حتی بخش کوچکی از این نمونه از ناملایمات را تحت‌الشعاع قرار دهد و دست کم از بروز آنها بکاهد، خود به اولین مشکل تبدیل میشود. در راستای همین بررسی شهری باید توجه داشته باشیم که فارغ از این ملاحظات اجتماعی افراد جامعه به دلیل نامطلوب گرمای هوا که عنوان کردیم به طرز بسیار عجیبی آیین مدارا و تلاش به منظور تداوم مدارا در اجتماع که به نفع نظام اخلاقی عمومی و حتی فردی است را می‌توانند فراموش کنند.
از قضا این اصل به هیچ عنوان قابل انکار نیست چرا‌که وقتی شاهد افزایش خشونت‌های شهری و اجتماعی در این شرایط هستیم، در واقع مهر تایید غیرمستقیم بر نبود جنبه‌های مدارا و تساهل اجتماعی زده‌ایم.
این مهم نیز در جامعه‌ای مانند تهران در راستای نبود یک متولی درست و باهدف به نحو بی‌سابقه‌ای کم شده است. به راستی متولی افزایش حس همزیستی و رعایت حقوق همنوعان‌مان در شرایط مختلف و از جمله در شرایط گرم سال که روحیه‌های فردی آماده حضور در جامعه است، چه نهادی است؟ این موارد جزو بسترهای تحت اختیار و برنامه‌ریزی برای وزارت بهداشت است یا دستگاه‌های مدنی و اجرایی، متولی کنترل و ترغیب مردم به سمت کسب آگاهی در این خصوص و کنترل حیات سالم اجتماعی هستند؟ تحقیقات اجتماعی در این زمینه به خصوص در شهر تهران با محوریت تجمعات مردم در واگن‌های مترو، ترافیک‌های عظیم در اتوبان‌های شهر تهران و… انجام شده و از جدی‌ترین نمونه‌هایی بوده که به بررسی رفتار مردم در زمانهای خاص آب و هوایی بالاخص گرمای تابستان پرداخته است. اگرچه شکل تعریفی و تحلیلی موجود قابل قبول و ارزشمند است.
به هرحال تحقیقات جدی و عملی از بهترین تحقیقاتی هستند که مورد نیاز جامعه و برنامه‌ریزی‌های کلان مدنی و اجرایی قرار می‌گیرند. اما مساله در حال حاضر کیفیت تحقیقات انجام‌شده نیست. در حال حاضر تعیین خط مشی‌های لازم اجرایی و رفتاری است که به صورت یک اصل یا منظومه رفتاری خاص مورد عنایت قرار نگرفته که بتوان آن را به عنوان یک پیش‌فرض به جامعه داد. در حال حاضر اگر از شما بپرسند که وقتی گرمای هوا تا این حد به مناسبات رفتاری و تعاملات اجتماعی افراد در جامعه ضربه می‌زند یا دست‌کم آن را مورد تاثیر خود قرار می‌دهد، چه اصلی را به عنوان راهکار می‌توانید ارائه دهید که بر مبنای آن افراد جامعه بتوانند به الگوهای ارزشمند اخلاقی مجهز باشند تا در صورت بروز شرایط این‌چنینی از خود نهایت خوش‌خلقی و مدارا را در قبال شهروندان و همشهریان نشان دهند؟ برای مثال در کشور ژاپن که در دهه گذشته چندین بار گرمای هوا در فصل تابستان جان چندین نفر را گرفت و بسیاری را روانه بیمارستان‌ها کرد، با آغاز فصل گرما در ادارات دولتی و خصوصی، کارخانه‌ها و مراکز شهری دوره‌های مردمی شکل می‌گیرد که نه‌تنها افراد خودشان را آماده فصل جدیدی از آزمون رفتارشناسی اجتماعی می‌کنند بلکه با جدیدترین شاخصه‌ها و متدهای رفتاری که بتوانند بیشترین حجم و بار خشم خود را در مواقع گرم سال کنترل کنند نیز آشنا می‌شوند. این وضعیت به دلیل اینکه به عنوان یک حرکت و نماد اجتماعی است، همه افراد اجتماع و دستگاه‌های اجرایی و مدنی را مورد تاثیر مستقیم خود قرار می‌دهد و بالطبع نتایج بسیار حیاتی و پراهمیتی را نیز به بار می‌نشاند.
از این رو با ذکر این مثال می‌خواهم عنوان کنم که وقتی شکل این حرکت ارزشمند به صورت یک پویش عمومی برای افراد جامعه مطرح شود، بی‌هیچ شک و تردیدی می‌تواند حمایت دستگاه‌های اجرایی و دست‌اندرکار را نیز با خود همراه کند. در نهایت هر طور که به این مهم توجه می‌کنیم، از عنصر اصلی و اساسی مردم به عنوان مهم‌ترین عامل در این وضعیت نه می‌توانیم فاصله بگیریم و نه می‌توانیم آن را نادیده بگیریم. از این رو وقتی قدری آرزومندانه به وضعیت شهر تهران به عنوان یک مدل شهری با درجه حرارت بالای تابستانی نظر بیندازیم، متوجه می‌شویم که آگاهی‌های لازم به منظور ایجاد بستر لازم کاملا در جامعه وجود دارد. کافی است یک شوق و تحرک اجتماعی، شکل اجرایی و منطقی به خود بگیرد تا به عنوان یک حرکت مردمی در راستای سلامت روانی و اجتماعی در شهر تهران شناخته شود که به نوبه خود می‌تواند آمار خشونت‌های خیابانی و بیرونی(خارج از منزل) را تا حدود بسیار زیادی کاهش بدهد. بی‌شک ظرفیت‌های موجود در جامعه‌ای که به سمت تثبیت و تحقق نهادهای مدنی پیش می‌رود، ظرفیت پذیرش آموزش‌های لازم و همچنین کنترل اخلاق شهروندی را به نحو مطلوب داشته و دارد. بدیهی است که از مهم‌ترین مولفه‌های در حال حاضر توجه به شروع فصل گرما و توجه به استقرار چنین شرایط مطلوبی وجود داشته باشد تا شاهد کمترین میزان خشونت‌های شهری اعم از خشونت‌های خیابانی، خشونت‌های ناشی از شلوغی، حجم زیاد مسافران در مترو و از همه مهم‌تر خشونت‌های ناشی از گسترش و شیوع بیماری ترافیک در تهران باشیم.
شاید روزی برسد که به عنوان نمونه‌ای مناسب در کنترل خشونت‌ها و بزه‌های ناشی از افزایش موج گرما، تهران بتواند به عنوان نمونه‌ای مناسب و مطلوب برای سایر شهرهای کشور باشد که گرمای باورنکردنی را نسبت به سال‌های گذشته تحمل می‌کند.
بدیهی است با رشد و گسترش چنین اولویت‌هایی در راستای تحقق جامعه مدنی روزی شاهد فعالیت‌هایی گسترده‌تر در زمینه سایر اولویت‌های اجتماعی و کاهش حجم معضلات ناشی از گسترش ماشینیسم و صنعتی شدن گرفته تا بازگشت به طبیعت و همچنین میراث این نعمت الهی باشیم که با بی‌مهری‌های فراوان در این سال‌ها مواجه شده است. اما رمز تحقق این مسایل بی‌شک شروع مناسب‌سازی رفتار اجتماعی و نیز تمرین مدارا و پذیرش دیگری در مقام هم‌نوع و شهروند و از همه مهم‌تر انسان است.