مغزاستخوان بافت نرم و پررگی است که محل تولید سلول‌های خونی و پیش‌سازهای پلاکت، گلبول سفید و گلبول قرمز است و عواملی می‌توانند باعث ایجاد اختلال در کارکرد آن شوند.
دکتر سینا سالاری، فوق‌تخصص خون و سرطان بالغین، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، رئیس بخش داخلی بیمارستان آیت‌الله طالقانی در پاسخ این پرسش می‌گوید: اگر مغز استخوان پیش‌سازهای پلاکت، پیش ساز گلبول سفید و پیش‌ساز گلبول قرمز را نسازد، این فرد اصطلاحا به بیماری آنمی آپلاستیک (آپلازی) مبتلا شده است.
وی ادامه می‌دهد: آنمی آپلاستیک، نوعی کم‌خونی است که در آن، مغز استخوان سلول‌های جدید خونی را به میزان کافی تولید نمی‌کند. در کم‌خونی معمولی، گلبول‌های قرمز کم تولید می‌شوند، اما در این بیماری علاوه بر گلبول‌های قرمز با کاهش پلاکت و گلبول‌های سفید نیز مواجه می‌شویم.
دلایل تنبلی مغز استخوان
عفونت‌های ویروسی، مواد شیمیایی همچون داروها، آفت‌کش‌ها، سموم، شیمی درمانی و رادیوتراپی بیماران مبتلا به سرطان، شایع‌ترین دلایل بروز تنبلی در مغز استخوان هستند.
این فوق‌تخصص خون و انکولوژی با تأکید بر این که شغل افراد و میزان ارتباط آنها با مواد سمی و شیمیایی در بروز این اختلال بسیار مهم و قابل توجه است، می‌گوید: در تقسیم انواع اختلالات مربوط به مغز استخوان، نوعی کم خونی مربوط به افرادی است که فقط با کاهش تولید پیش سازهای خونی مواجه هستند، اما روند فعالیت آنها خوب است. سلول‌ها شکل بد ندارند و بدخیم نیستند، اما در گروهی دیگر، روند تولید سلول‌ها نه تنها کم است بلکه سلول‌ها شکل بدفرم یا اصطلاحا دیسپلازی پیدا میکنند. این وضعیت باعث بزرگ‌شدن بافت یا ایجاد سلول‌های پیش‌سرطانی می‌شود.
دکتر سالاری خاطرنشان می‌کند: در گروهی دیگر، نه تنها تولید سلول‌ها کم می‌شود بلکه سلول‌های موجود دیگر از کارآیی لازم برخوردار نیستند و اصطلاحا به درد نمی‌خورند. در این صورت فرد به سندرم «میلودیسپلاستیک» مبتلا شده است که اگر این اختلال شدیدتر شود، بیمار به سرطان خون مبتلا می‌شود.ابتلا به این سطح از کم‌خونی معمولا برای افراد 60 سال به بالاست.
تنبلی مغز استخوان در بیماران مبتلا به سرطان
مبتلایان سرطان، از جمله افرادی هستند که به دلیل شیمی درمانی و رادیوتراپی در معرض ابتلا به تنبلی مغز استخوان هستند.دکتر سالاری در پاسخ این پرسش که آیا همه مبتلایان با این مشکل مواجه می‌شوند، می‌گوید: اگر رادیو تراپی در محدوده وسیعی از بدن مخصوصا در ناحیه ستون فقرات و لگن باشد، در فرآیند درمان می‌تواند باعث تنبلی مغز استخوان شود. البته این عارضه مقطعی است و مشکل فرد با کمک داروهای مکمل بعد از اتمام دوره درمان رفع می‌شود.
وی تأکید می‌کند: اگر رادیوتراپی روی نواحی محدودی از بدن همچون قفسه سینه، پستان، گردن یا استخوان‌های بزرگی همچون حنجره انجام گیرد، در این صورت رادیوتراپی اختلالی در فعالیت مغز استخوان و تنبلی آن ایجاد نمی‌کند.
علائم بیماری مغز استخوان
دکتر غلامرضا باهوش، فوق‌تخصص بیماری‌های خون و سرطان، دانشیار دانشگاه علوم‌پزشکی ایران درباره علائم ابتلای فرد به بیماری مغز استخوان به جام‌جم می‌گوید: زمانی که تولید سه رده سلولی پلاکت‌ها، گلبول‌های سفید و قرمز کاهش می‌یابد، فرد با حضور کبودی‌ها در بدن، خونریزی در برخی نقاط و دیر بندن آمدن خونریزی مواجه می‌شود.
وی خاطرنشان می‌کند: کمبود ویتامینD می‌تواند مغزاستخوان را دچار فیبروز کند و باعث بروز مشکل در تولید گلبول‌های قرمز شود.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا همه ویروس‌ها و عفونت‌ها می‌توانند باعث تنبلی مغز استخوان شوند، می‌گوید: ویروس‌ها و عفونت‌های خاصی هستند که می‌توانند مشکل‌ساز شوند.
مثلا ویروس سرماخوردگی یا عفونت‌های ناشی از ذات‌الریه مشکل‌ساز نیستند، اما عفونت ناشی از سل بر عملکرد مغز استخوان تاثیر می‌گذارد، ضمن آن‌که مصرف برخی داروها می‌تواند به صورت مستقیم عملکرد مغز استخوان را تضعیف کند.
تغذیه مبتلایان تنبلی مغز استخوان
تا قبل از صحبت با دکتر باهوش گمان می‌کردم، مشکلات مغز استخوان با تغذیه سالم قابل پیشگیری است، اما این فوق‌تخصص خون گفت: تغذیه در فعالیت مغزاستخوان فعالیت اساسی ندارد اما توصیه به بیماران این است که در طول درمان تغذیه مناسبی داشته باشند تا دچار سوءتغذیه و کاهش وزن نشوند، چرا که سوءتغذیه عوارض داروها را بیشتر می‌کند.
وی ادامه می‌دهد: شیمی‌درمانی نه تنها باعث کاهش اشتهای بیمار بلکه باعث کاهش قدرت چشایی نیز می‌شود. به همین دلیل در غذایی که برای این افراد تهیه می‌شود، طعم‌دهنده‌هایی همچون نمک و … باید چند برابر مورد استفاده قرار گیرد تا فرد میل به خوردن غذا پیدا کند. توصیه می‌شود، غذای این افراد در این دوران با ترفندهای مختلف تزئین شود تا از بعد روانی فرد را برای خوردن غذا ترغیب کند.این افراد نباید غذای داغ مصرف کنند و غذایشان باید ولرم و خنک باشد. غذا با حجم کم اما به دفعات باید مصرف شود.
این متخصص خون بار دیگر تأکید می‌کند: کاهش اشتها باعث بی‌میلی این افراد به مصرف پروتئین و تمایل زیاد به مصرف مواد قندی می‌شود.خانواده‌ها باید توجه داشته باشند که با استفاده از راهکارهای مختلف مواد پروتئینی را به همراه مواد قندی دراختیار بیمار قرار بدهند. استفاده از ویتامین‌ها مخصوصا برای افرادی که دچار سوءتغذیه هستند و مکمل‌های مقوی برای افرادی که مشکل هضم غذا دارند نیز ضروری است.
نقش سن در وضعیت مغز استخوان
آنمی آپلاستیک معمولا در گروه‌های سنی 20 تا 30 سال و 50 تا 60 سال شایع‌تر است اما ابتلا به سندرم میلودیسپلاستیک (MDS) در بین افراد بالای 60 سال شایع تر است.افزایش سن، توانایی ساخت مغز استخوان را در بدن کاهش می‌دهد، آنچنان که یک فرد 30 ساله به میزان 70 تا 80 درصد، یک فرد 60 ساله به میزان 40 درصد و یک فرد 80 ساله به میزان 30 درصد با تراکم مغز استخوان مواجه است. تولید سلول‌های بد در مغز استخوان که سرانجام باعث ابتلای فرد به سرطان خون می‌شود، معمولا از 15ـ10 سالگی آغاز و به مرور با یک شیب آهسته زیاد می‌شود و ناگهان در سنین بالا بیماری نمایان می‌شود. به گفته متخصصان، سیگار و اختلال ژنتیک مادرزادی در ابتلای فرد به مشکلات مغز استخوان بسیار موثر است.