علم پزشکی سال‌های زیادی را در پی یافتن علت و درمان بزرگ‌ترین غول خود سپری کرده است. سرطان بیماری عجیب و پیچیده‌ای است که هنوز هیچ بخش پزشکی با قاطعیت نمی‌تواند بگوید علت اصلی آن چیست. اینکه چرا بعضی سرطان‌ها درمان می‌شوند برخی دیگر به سرعت مریض را از بین می‌برند، چرا علم نمی‌تواند راه پیشگیری و درمان صددرصدی این بیماری را پیدا کند و هزاران چرای دیگر پشت پرده این بیماری نهفته است.
به زبان ساده‌تر می‌توان سرطان را غول شکست‌ناپذیر پزشکی نامید. غولی که هنوز پزشکان نتوانسته‌اند آن را از پا دربیاورند. در این گزارش نگاهی کلی به پدیده سرطان و علل و انواع آن داریم.
سرطان چیست؟
سرطان به مجموعهٔ بیماری‌هایی اطلاق می‌شود که از تکثیر مهار نشدهٔ سلول‌ها به وجود می‌آیند. سلول‌های سرطانی از سازوکارهای عادی تقسیم و رشد سلول‌ها جدا می‌افتند. علت دقیق این پدیده نامشخص است ولی احتمال دارد عوامل ژنتیکی یا مواردی که موجب اختلال در فعالیت سلول‌ها می‌شوند در هسته سلول اشکال وارد کنند.
از جمله این موارد می‌توان از مواد رادیو اکتیو، مواد شیمیایی و سمی یا تابش بیش از حد اشعه‌هایی مانند نور آفتاب نام برد. در یک جاندار سالم، همیشه بین میزان تقسیم سلول، مرگ طبیعی سلولی و تمایز، یک تعادل وجود دارد. محققان انگلیسی در تحقیقات خود متوجه شدند که عدم توازن‌های غیر ژنتیکی پروتئین باعث رشد خارج از کنترل تومور می‌شود.
چرا سرطان درمان ندارد؟
یکی از سلول‌های بدن،دچار رشد غیرطبیعی و باعث رشد غیرعادی سلول‌های دیگر می‌شود
سرطان شامل همه انواع تومورهای بدخیم می‌شود که در پزشکی آنها را بیشتر با نام نئوپلاسم می‌شناسند. وقتی که یکی از سلول‌های بدن، در اثر عوامل مختلف، دچار رشد غیرطبیعی و باعث رشد غیرعادی سلول‌های دیگر می‌شود. این فرایند در نهایت منجر به تولید تومور می‌شود که آن قسمت را از کار می‌اندازد و به قسمت‌های دیگر نیز سرایت می‌کند. احتمال بروز سرطان در سنین مختلف وجود دارد ولی با افزایش سن احتمال ابتلا به سرطان زیادتر می‌شود. سرطان باعث ۱۳٪ عوامل مرگ و میر انسان‌ها است.
جالب است بدانید سرطان تنها ویژه انسان نیست و همه جانوران و گیاهان پرسلولی نیز ممکن است به سرطان دچار شوند. سرطان بیماری پیش‌رونده است و گفته می‌شود ۷۰ درصد مرگ‌های ناشی از سرطان در کشورهای درحال توسعه رخ می‌دهد. این در حالی ست که مرگ و میر در کشورهای پیشرفته و توسعه یافته که روند افزایشی را طی کرده‌اند به خوبی تحت کنترل درآمده است.
میزان مرگ در اثر سرطان در انواع مختلف آن و در کشورهای مختلف با هم فرق می‌کند. برای مثال میزان مرگ ناشی از سرطان معده در ژاپن ۷ تا ۸ برابر آمریکاست. در مقابل میزان مرگ و میر ناشی از سرطان ریه در آمریکا کمی بیش از ۲ برابر ژاپن است. مرگ و میر ناشی از سرطان پوست که بیشتر به علت ملانوم بدخیم است در نیوزلند ۶ برابر شایع تر ایسلند است که مهم‌ترین علت آن تفاوت در معرض قرار گرفتن در نور خورشید (نقص لایه ازن) است.
انواع سرطان
سرطان پستان و پروستات به ترتیب از شایع‌ترین انواع سرطان در زنان و مردان است و موارد سرطان ریه در زنان در حال افزایش است. به طور کلی سرطان‌ها به سه دسته عمده تقسیم می‌شوند:
کارسینوم: شامل سرطانهایی می‌شود که از سلول‌هایی که سازنده پوست هستند (مثل سرطان پوست) و یا لایه داخلی اعضا را می‌پوشانند (مثل سرطان ریه) و یا سازنده غدد هستند (مثل سرطان سینه) منشأ می‌گیرد.
سارکوم: این دسته سرطانهایی هستند که از بافت همبند مثل غضروف، استخوان و ماهیچه منشأ می‌گیرند. از این‌رو سرطان استخوان یا سرطان ماهیچه را در هر نقطه از بدن سارکوم می‌گویند.
لوسمی و لنفوم‌ها: شامل سرطانهایی است که از سلول‌های تشکیل‌دهنده خون و سلول‌های ایمنی منشأ می‌گیرند.
در کشورهای غربی، سرطان پوست شایع‌ترین سرطان است و پس از آن سرطان سینه، ریه، پروستات، روده بزرگ، مثانه و رحم قرار دارد.
سرطان ریه یکی از انواع سرطان است
سرطان سینه از بافت پستان آغاز می‌شود. علائم سرطان سینه میتواند یک توده در سینه، تغییر در شکل سینه، گودی پوست، ترشح مایع از نوک سینه، یا پوسته شدن قسمتی از پوست باشد. در افرادی که بیماری در اندام‌های دیگر آنها گسترش پیدا کرده باشد، این علائم می‌توانند درد استخوان، غدد لنفاوی متورم، تنگی نفس، یا یرقان باشند.
عوامل خطر ابتلا به سرطان سینه عبارت‌اند از مرض چاقی، عدم تمرین فیزیکی، نوشیدن نوشیدنی‌های الکلی، درمان جایگزینی هورمون در طول یائسگی، پرتوهای یونی، اولین قاعدگی در سنین پایین و دیر بچه‌دار شدن یا بچه‌دار نشدن. دلیل حدود ۵ تا ۱۰٪ از موارد ابتلا به این بیماری ژن‌هایی هستند که از والدین فرد به ارث رسیده‌اند.
سرطان پروستات پیشرفت سرطان در پروستات است که غده‌ای در دستگاه تناسلی مردان است. بیشتر سرطان‌های پروستات آرام رشد می‌کنند، اما برخی نسبتاً سریع رشد می‌کنند. سلول‌های سرطانی ممکن است از پروستات گسترش و به دیگر بخش‌های بدن برسند، به ویژه استخوان‌ها و گره‌های لنفاوی. این بیماری ممکن است در آغاز نشانه خاصی را نشان ندهد. اما در مراحل پیشرفته تر میتواند مشکلاتی را در ادرار کردن، خون در ادرار یا درد در ناحیهٔ لگن و کمر هنگام ادرار به وجود آورد.
علل بروز سرطان
همان طور که گفته شد سرطان علت ثابت و مشخصی ندارد. در برخی افراد سابقه خانوادگی و ژنتیکی باعث بروز این بیماری می‌شود و در برخی دیگر یک جهش ژنتیکی از چند نسل قبل تر علت بروز سرطان می‌شود. اما برخی افراد که هیچ سابقه خانوادگی ندارند ممکن است به دلایل عصبی یا یک شوک ناگهانی و یا در اثر تغذیه ناسالم درگیر بیماری شوند. از طرف دیگر افرادی هستند با زندگی کاملاً سلامت که ناگهان دچار بیماری سرطان می‌شوند. با این اوصاف اصلاً نمی‌توان علت مشخصی برای این بیماری پیدا کرد.
از نظر پزشکی یک سلول طبیعی ممکن است بدون هیچ دلیل واضحی به یک سلول سرطانی تبدیل شود، در پاره‌ای موارد، تبدیل در اثر مواجهه مکرر با مواد سرطانزا مانند الکل و دخانیات صورت می‌گیرد. شکل ظاهری و نیز عملکرد سلول‌های سرطانی شده با سلول‌های طبیعی تفاوت دارد. این جهش یا تغییر ایجاد شده در DNA یا ماده ژنتیکی سلول اتفاق می‌افتد. وقتی DNA یک سلول تغییر می‌کند، آن سلول با سلول‌های سالم کنار خود متفاوت می‌شود و دیگر کار سلول‌های طبیعی بدن را انجام نمی‌دهد.
سلول تغییر یافته از دستورها و علائم داخلی پیروی نمی‌کند
این سلول تغییر یافته از سلول‌های اطراف جدا می‌شود و نمی‌داند چه زمانی رشدش باید به پایان برسد و بمیرد؛ به عبارت دیگر سلول تغییر یافته از دستورها و علائم داخلی که سلول‌های دیگر در کنترل آنها هستند، پیروی نمی‌کند و به جای هماهنگی با سلول‌های دیگر خودسرانه عمل می‌کند.
به گفته پروفسور پیتر سیسیانی، از دانشگاه کویین مری، «افزایش موارد سرطان اجتناب ناپذیر نیست و کارهای زیادی ست که می‌توانیم برای جلوگیری از ابتلا به سرطان انجام دهیم.» عواملی در زندگی روزمره مانند چاقی، گوشت قرمز یا استفاده از دخانیات خطر ایجاد و رشد تومور را افزایش می‌دهد. دنبال کردن یک روش زندگی سالم میتواند خطر ابتلا به سرطان را در طول زندگی یک فرد از ۵۰ درصد به ۳۰ درصد کاهش دهد.
نتایج یک مطالعه نشان داد که بلندی قد با افزایش خطر ابتلا به سرطان ارتباط دارد. براساس این تحقیق، خطر ابتلا به سرطان سینه، پوست و نیز سایر سرطان‌ها در افرادی با قد بلندتر بیشتر از افرادی با قد کوتاه‌تر است. طبق نتایج این مطالعه، به ازای هر چهار اینچ (حدود ۱۰ سانتی‌متر) بلندتر بودن قد، خطر ابتلا به سرطان در زنان ۱۸ درصد و در مردان ۱۱ درصد بالا می‌رود.
شیمی درمانی از اولین راه‌های درمان بیماری است
بدخیم یا خوش خیم بودن تومور سرطانی بستگی به شرایط آن دارد. در فرایند کلی سلول « جهش یافته » تقسیم می‌شود، به ۲ سلول جدید « جهش یافته » تبدیل می‌شود و این روند به همین ترتیب ادامه پیدا می‌کند تا همان یک سلول موذی به توده‌ای از سلول‌ها که تومور نامیده می‌شود، تبدیل می‌گردد.
این تومورها اگر خوش خیم باشند رشد نمی‌کنند. ولی در صورتی که سلول‌های تومور رشد کنند و تقسیم شوند و سلول‌های طبیعی اطراف خود را از بین ببرند و به نقاط دیگر بدن هم نفوذ کنند، تومور بدخیم نامیده می‌شود. بزرگ‌ترین خطر تومورهای بدخیم، توانایی آنها در حمله به بافت‌های سالم و پخش شدن در بدن است و این همان متاستاز سرطان است.
هر چه تومورها رشد کنند و بزرگ‌تر شوند، جلوی رسیدن مواد غذایی و اکسیژن را به سلول‌های سالم می‌گیرند و با پیشرفت سرطان، سلول‌های سالم می‌میرند و عملکرد و سلامت بیمار از بین می‌رود. اگر جلوی این فرآیند گرفته نشود، سرطان به مرگ می‌انجامد.
عدم استفاده از مشروبات الکلی و دخانیات،از عوامل پیشگیری سرطان است
افزایش سن هم یکی از عوامل بروز سرطان است. تحقیقات نشان داده اغلب سرطان‌ها در سنین حدود ۵۵ سال یا بیشتر از آن رخ می‌دهند. سرطان علت اصلی مرگ در میان زنان ۴۰ تا ۷۹ سال و مردان ۶۰ تا ۷۶ سال است. سرطان کودکان کمتر از ۱۵ سال را نیز دچار می‌کند. سرطان علت بیش از ۱۰ درصد موارد مرگ و میر در این گروه سنی در آمریکا است. لوسمی حاد (نوعی سرطان خون) و سرطان‌های دستگاه عصبی مرکزی حدود ۶۰ درصد مرگ و میرها را در این سن باعث می‌شوند.
نشانه‌ها
با اینکه سرطان بیماری‌ای است که نشانه‌های زیادی ندارد و نداشتن درد در اوایل این بیماری باعث گمراه شدن مریض می‌شود و اغلب افراد دیر متوجه بیماری خود می‌شوند ولی باز هم می‌توان به چند مورد اشاره کرد، این‌ها علائمی هستند که میتواند به فهمیدن سریع‌تر بیماری کمک کند.
وجود خون در ادرار یا مدفوع: اگر در ادرار یا مدفوعتان خون مشاهده کردید به هیچ وجه تصور نکنید که حتماً از بواسیر باشد، بلکه میتواند نشانه سرطان روده باشد. پزشک باید سؤالاتی از شما بپرسد و آزمایش‌هایی مثل کلونوسکوپی برایتان انجام دهد. همچنین بالا آوردن خون موقع سرفه کردن هم باید به‌دقت بررسی شود. البته اگر این اتفاق یک بار بیفتد ممکن است خطر جدی نباشد اما در صورت تکرار حتماً باید به پزشک مراجعه کنید.
درد شکم و افسردگی: خانم‌هایی که دچار درد در ناحیه شکم و احساس افسردگی به طور همزمان می‌شوند نیاز به چکاپ دارند. برخی محققان رابطه بین افسردگی و سرطان لوزالمعده را پیدا کرده‌اند که هنوز چندان شناخته‌شده نیست.
خونریزی غیرعادی در خانم‌ها: خانم‌هایی که هنوز به یائسگی نرسیده‌اند، خیلی وقت‌ها به خونریزی‌های زودتر از زمان عادت ماهیانه بی توجهی می‌کنند؛ اما خونریزی بین دو عادت ماهیانه به خصوص وقتی عادت ماهیانه منظم است، نیاز به آزمایش و بررسی دارد. خونریزی بعد از رسیدن به سن یائسگی میتواند نشانه سرطان رحم باشد.
تغییرات پوستی: باید خال‌ها را به دقت بررسی کنید، هر نوع تغییر در تعداد و اندازه آنها میتواند یکی از نشانه‌های سرطان پوست باشد؛ اما باید تغییر در رنگ‌دانه پوست را هم جدی گرفت. همچنین اگر یک دفعه دچار خونریزی یا ورقه ورقه شدن پوست شدید، حتماً باید به پزشک متخصص نشان دهید.
تب یا عفونت مکرر: گرچه یک تب ساده نشانه مقابله بدن با یک عفونت است، اما تب دائمی یا طولانی مدت میتواند نشانه نوعی سرطان، مانند سرطان لنف باشد. لوسمی یا سرطان خون نیز نشانه‌هایی مانند عفونت مکرر، تب، خستگی، درد و دیگر نشانه‌های مشابه آنفولانزا دارد.
ضعف و خستگی: ضعف و خستگی که با استراحت یا خواب برطرف نمی‌شود، باید توسط پزشک بررسی شود؛ و ممکن است نشانه‌ای از سرطان باشد که البته پزشک باید با توجه به نشانه‌های دیگر آن را بررسی کند.
استفاده کمتر از گوشت قرمز در پیشگیری سرطان کمک می کند
کاهش وزن غیرمنتظره: باید مورد توجه قرار گیرد. وقتی از کاهش وزن به عنوان نشانه سرطان صحبت می‌شود، منظور چند کیلو کاهش وزن به علت افزایش فعالیت جسمی یا کم غذا خوردن به علت گرفتاری‌های شغلی نیست. اگر فردی بیش از ۱۰ درصد وزن بدنش را در مدت کوتاهی در حد چند هفته از دست بدهد، زمان مراجعه به دکتر است.
مشکل در بلع: مشکل در قورت دادن میتواند نشانه سرطان باشد مثلاً سرطان مری. پزشک باید به‌دقت سابقه خانوادگی شما را بررسی کرده و آزمایش‌هایی مثل رادیولوژی سینه انجام دهد.
درمان و پیشگیری
متأسفانه اکثر سرطان‌ها درمان قطعی ندارند اما برای جلوگیری از رشد و پیشرفت آنها از روش‌های جراحی، پرتو درمانی، شیمی‌درمانی، هورمون درمانی، پیوند مغز استخوان و … استفاده می‌شود. برخی دیگر از این روش‌ها در زیر آمده است:
درمان بیولوژیکی یا ایمونولوژیک: که مشتمل بر بازسازی، تحریک، هدایت و تقویت سیستم طبیعی دفاعی بدن بیمار است و با به‌کارگیری آنتی‌بادی و هدایت سیستم دفاعی خود بیمار جهت مبارزه با سرطان روی می‌دهد. به‌کارگیری عواملی مانند اینترفرون، سلول‌هایی که فعالیت ضد توموری مستقیم دارند و پادتن‌های تک تیره رشد سرطان را کاهش می‌دهد.
درمان فوتودینامیک (به‌کارگیری رنگ و نور): در این شیوه رنگ به داخل یک رگ تزریق و سپس در تمام بدن منتشر می‌شود. پس از چند روز، این رنگ تنها در سلول‌های بدخیم باقی می‌ماند. سپس نور قرمز رنگ لیزری به سلول تابانده می‌شود و رنگ درون سلول سرطانی این نور را جذب می‌کند. این امر منجر به واکنش فوتوشیمیایی که ویرانگر سلول‌ها است می‌شود.
سوزاندن ضایعه بدخیم با اشعه لیزر: در برخی موارد ضایعه بدخیم سرطان ریه منجر به مسدود شدن خشک‌نای می‌شود. در چنین موردی پزشک با سوزاندن ضایعه بدخیم با اشعه لیزر راه عبور هوا را برای بیمار باز می‌کند. این روش به گونه کامل نمی‌تواند منجر به از بین بردن ضایعه بدخیم شود ولی کمکی است جهت آسان شدن تنفس در بیمار.
با توجه به اینکه برای این بیماری هنوز درمان قطعی پیدا نشده پس عاقلانه ترین کار پیشگیری از آن است. اگر از نظر ژنتیکی مورد آزمایش‌های سالانه قرار بگیرید و خیالتان از بابت سلامت داخلی راحت شود، در کنار آن باید از عوامل ایجاد سرطان هم دوری کنید.
پیشگیری اولیه از سرطان با اجتناب از عوامل مسبب صورت می‌گیرد و شامل اقداماتی برای کاهش خطرات شیوه زندگی (اجتناب از توتون، مصرف غذاهای کم چرب و غنی از فیبر، استفاده از کرم ضد آفتاب) و مصرف عوامل پیشگیری شیمیایی است. عوامل پیشگیری شیمیایی داروها یا ریز مغذی‌ها (مواد معدنی یا ویتامین‌ها) هستند. عوامل دیگری نیز در پیشگیری از سرطان‌ها مؤثرند.
استفاده از سبزی‌ها و انواع میوه‌ها از عوامل پیشگیری سرطان است
عدم استفاده از مشروبات الکلی و دخانیات، صرف غذاهایی که به صورت آب‌پز تهیه می‌شود. عدم استفاده از غذاهایی که آثار سوختگی در آنها نمایان است. استفاده از سبزی‌ها و انواع میوه‌ها، استفاده کمتر از گوشت قرمز، رعایت کامل امور بهداشتی.