برای مادران جوان سوال پیش می آید که حال که نوزادمان از شیر مادر تغذیه نمی کند آیا شیر خشک می تواند جایگزین شیر مادر شود؟ برای اینکه جواب دقیقی به این پرسش دهیم، مطالبی را گرد هم آورده ایم که امیدواریم مفید واقع شود.
شیر مادر کامل‌ترین غذای موجود برای کودک است و هیچ شیری نمی‌تواند به طور کامل جایگزین شیر مادر شود.
دفتر علوم پزشکی تهران محققان دانشگاه علوم پزشکی تهران معتقدند: با تمام پیشرفت‌هایی که در جهت کشف مزایای شیر مادر و به دنبال آن پیشرفت کارخانه‌های تولیدکنندة شیر خشک، برای همانندسازی با شیر مادر بدست آمده، باید دانست که شیر مادر در مقایسه با پیشرفته‌ترین شیر خشک‌های ساخته شده با ترکیب مشابه، بسیار بهتر است.
هر چند شیر خشک‌های جدید ساخته شده، فاصلة بین شیر مادر و شیر گاو را تا حد امکان پر کرده‌اند، از جمله شبیه‌سازی پروتئین‌ها و چربی‌های اشباع نشده، ولی باز هم نمی توانند جایگزین شیر مادر شوند.
آمار مرگ بین شیر مادرخواران و شیر خشک خوران
آمار مرگ شیر خشک‌خوران بیش از 18 برابر شیر مادر خوران است. هر ساله 15 میلیون کودک زیر 5 سال در جهان از بین می‌روند که علت عمده این مرگ و میر، بیماریهای عفونی است.
نسبت‌های موجود بین اطفال و گروه‌های مختلف با تغذیه متفاوت از این قرار است: کودکانی که شیرمادر و شیر کمکی می‌خورند 2.6 برابر، گروهی که شیر مادر با شیر خشک و غذای کمکی می‌خورند 3.7 برابر، گروهی که شیر مادر و شیر خشک می‌خورند5.7 برابر، گروهی که شیر خشک و غذای تکمیلی دریافت داشته‌اند 15.6 برابر و در شیرخشک‌خوران صرف 18.3 برابر نوزادانی بوده است که شیر مادر خورده‌اند.
علاوه بر این تغذیه با شیر مادر به عنوان یک روش تغذیه‌ای ارجح، به واسطة امتیازات علمی و روحی-روانی، همواره مدنظر بوده و به عنوان یک انتخاب برتر از طرف مادر مطرح است. شیر مادر در بین انواع شیر قابل دسترس، مناسب‌ترین است، چرا که به طور بی‌نظیری با احتیاجات نوزاد تطبیق دارد.
امتیازات شیردهی مادر
گروهی از امتیازات شیردهی مادر عبارتند از: نیاز به گرم کردن ندارد، عاری از میکروب است، نیازی به ظرف و سرشیشه تمیز ندارد، خطر حساسیت و آلرژی به پروتئین شیر گاو را کاهش می‌دهد، حاوی اجزای ایمنی (ایمونوگلوبین)، ماکروفاژ ضد باکتری و ویروس است، آهن شیر مادر بهتر از آهن شیر گاو جذب میشود، پروتئین آن قابلیت هضم و جذب بیشتری از شیر گاو دارد و حاوی مادة پیشگیری کننده از رشد میکروب خاصی است که عامل اسهال و بیماریهای وخیم می‌باشد.
همچنین شیر مادر حاوی کلسترول، تورین، نوکلئوتیدها و اسید چرب‌های خاصی است و موجب رشد طبیعی فک و جلوگیری از رویش نامناسب دندان‌ها میشود. یک تغذیه موفق با شیر مادر، تجربه‌ای راضی کننده برای هر دوی آنها خواهد بود. مادر شخصاً در امر تغذیه فرزند خود شرکت کرده و در واقع یک احساس موثر بودن و به انجام رسانیدن یک کار مهم را خواهد داشت. طفل نیز یک ارتباط نزدیک و دلخواه فیزیکی با مادرش برقرار می‌نماید. تغذیه توسط مادر همچنین فرصت برقراری یک تماس لذت بخش جسمانی بین مادر و فرزند را افزایش می‌دهد.
مزایای شیردهی برای مادر
شیردهی برای مادر نیز مزایایی دارد؛ با اولین مکیدن، اکسی توسین آزاد میشود که با اثر بر رحم موجب جمع شدن سریع رحم و بازگشت آن به حالت اول و جلوگیری از خونریزی پس از زایمان میشود.
شیر دادن از ابتلا به سرطان پستان تا حد زیادی جلوگیری می‌کند و چربی اضافی که مادر به میزان 2 کیلوگرم در دوران حاملگی پیدا کرده، با شیر دادن از بین می‌رود. اگر مادر مدت 2 سال شیر بدهد، اضافه وزن ناشی از بارداری وی برطرف خواهد شد.
در ادامه مصاحبه ای با عطیه رحیمی، کارشناس مامایی را در رابطه با شیر مادر می خوانید
خبرنگار: با وجود اینکه امروزه املاح و مواد معدنی زیادی را به شیر‌های خشک اضافه می‌کنند، آیا می‌توان گفت که شیر خشک می‌تواند جایگزین شیر مادر شود؟
رحیمی: در اسلام و قرآن سفارش شده است که مادران تا دو سال به فرزندان خود شیر بدهند. حتی اگر مادری شیر نداشته باشد سفارش شده است که شیر دایه را جایگزین آن کنند، یعنی باز هم استفاده از شیر مادر را برای نوزادان سفارش کرده‌اند.
متأسفانه تا کودکی دچار اختلال رشد میشود، مادران به سراغ استفاده از شیر خشک برای آن کودک می‌روند.
با وجود اینکه امروزه، املاح و ویتامین‌های زیادی را به شیر خشک اضافه می‌کنند اما باز هم جایگزین شیر مادر نمی‌شود.
خبرنگار: استفاده از شیر خشک برای شیر دادن به نوزادان، چه مشکلاتی را می‌تواند بوجود بیاورد؟
رحیمی: احتمال ابتلا به آسم، آلرژی، دیابت، فشار خون و سایر مشکلات، در کودکانی که شیر خشک مصرف می‌کنند بیشتر است.
چون نوزادانی که شیر خشک می‌خورند، ارتباط کمتری با بدن مادر دارند، آرامش نسبی‌شان از نوزادانی که از بدن مادر شیر می‌خورند کمتر است.
بچه‌های زیر دوسال که از شیر خشک استفاده می‌کنند، مدام دچار دل‌درد و عفونت می‌شوند.
اینها تنها بخشی از مشکلاتی است که در صورت استفاده از شیر خشک به سراغ نوزادان می‌آید.
خبرنگار: استفاده از شیشه‌شیر برای شیر دادن به نوزاد، چه مشکلاتی را برای آنان به‌وجود می‌آورد؟
رحیمی: چون کودکان، حین شیر خوردن با شیشه، شیشه‌شیر را به زمین و سایر سطوح می‌کشند و دوباره در دهانشان می‌گذارند و علاوه بر آن، بانوان هم برای هر بار غذا دادن به نوزادشان بوسیله شیشه‌شیر، نسبت به استرلیزه کردن شیشه‌شیر نوزاد اقدام نمی‌کنند، عفونت‌های گوارشی در نوزادانی که با شیشه، شیر می‌خورند شایع است.
سندرم شیشه‌شیر نیز بر أثر استفاده از شیشه‌شیر به سراغ کودکان می‌رود که در أثر این اختلال، فک کودکان دچار مشکل میشود.
شیشه که در دهان نوزاد قرار می‌گیرد، بین دندان‌هایی که قرار است چند ماه دیگر بیرون بیاید فاصله ایجاد می‌کند و هر لحظه در فرم فک و دهان نوزاد، تغییر و ناهماهنگی ایجاد می‌کند.
این ناهماهنگی‌ها در سنین بزرگسالی به صورت اختلال‌های متفاوتی مانند جلو و عقب شدن فک، بروز پیدا می‌کند.
شیشه و پستانک در ایجاد مشکل برای نوزادان، هیچ فرقی با یکدیگر ندارند.
ساختار شیشه‌شیر به گونه‌ای است که نوزاد پس از هر بار مکیدن، مقدار زیادی شیر در دهانش ریخته میشود در صورتی که نوزاد برای خوردن شیر مادر مجبور است مک‌های قوی بزند تا مجراها باز شود و شیر وارد دهانش بشود.
وقتی نوزاد از شیشه و پستانک استفاده می‌کند، بعد از مدتی مجرای شیشه گشاد میشود و این موجب میشود زمانی که نوزاد با شیشه، شیر می‌خورد، مقدار زیادی هوا وارد معده‌اش شود و زود به زود دچار دل‌درد، دل‌پیچه و سایر مشکلات شود.
خبرنگار: شیر خوردن به صورت خوابیده، برای نوزادان ضرر دارد؟
رحیمی: بستگی دارد نوزاد چه نوع شیری می‌خورد. وقتی نوزاد به صورت خوابیده شیر می‌خورد، چون حلق و گوش به هم راه دارند، مقداری شیر وارد مجرای گوش میشود. شیر مادر حاوی آنتی‌بیوتیک است، اگر وارد مجرای گوش نوزاد شود نه تنها مشکلی را ایجاد نمی‌کند بلکه بخاطر داشتن آنتی‌بیوتیک، مجرای گوش را شست‌و‌شو داده و عفونت‌زدایی می‌کند.
اما اگر شیر خشک وارد مجرای گوش نوزاد شود، ایجاد التهاب و عفونت می‌کند.
خبرنگار: استفاده از شیر خشک موجب تپل شدن نوزادان میشود، آیا این نشانه رسیدن مقدار مطلوب مواد غذایی به بدن آنان است؟
رحیمی: خیر، استفاده از شیر خشک، چاقی کاذب یا چاقی پفکی را در نوزادان ایجاد می‌کند.
مادرانی که به نوزاد خود شیر خشک می‌دهند، به‌خاطر چاقی کاذب فرزندشان احساس رضایت می‌کنند در حالیکه مواد غذایی کامل به بدن نوزادان نمیرسد.
برخی از بانوان حتی گمان می‌کنند علت اینکه نوزادانشان پس مصرف شیر خشک خواب طولانی دارد، نشانه سیری او است در حالیکه نوزاد به دلیل اینکه پس از مصرف شیر خشک سنگین میشود خواب طولانی مدت دارد. سنگینی شیر خشک برای نوزادان همانند سنگینی کله‌پاچه برای بزرگسالان است.
شکم نوزاد با خوردن شیر خشک پر میشود اما ماده غذایی کامل به نوزاد نمیرسد.
ریز مغذی‌ها، ویتامین‌ها، چربی و قند مورد نیاز کودک که در شیر مادر وجود دارد در شیر خشک وجود ندارد.
خبرنگار: اختلال رشد نوزادان گاهی به صورتی هست که نیاز به مصرف شیر کمکی دارد، در این صورت بانوان باز هم باید از دادن شیر خشک به نوزادانشان امتناع کنند؟
رحیمی: کودکانی که سوء تغذیه دارند، اختلال رشد دارند، شیر مادرشان کیفیت خوبی ندارد یا مادرشان خوب شیردهی ندارد می‌توانند طبق نظر پزشک از شیر خشک استفاده کنند اما پس از بهبودی باید مصرف شیر خشک آنان را قطع کرد.
وقتی فرد بزرگسالی دچار سرما خوردگی میشود، دکتر معالج، استامینوفن را برای مدتی کوتاه برای بیمار تجویز می‌کند تا تب و لرز ناشی از سرماخوردگی برطرف شود، بیمار پس از بهبودی مصرف دارو را قطع می‌کند.
شیرخشک برای کودکانی که اختلال رشد دارند نیز به همین‌گونه است، وقتی اختلال برطرف شد باید مصرف شیر خشک را قطع کرد.
گاهی مادران، به دلیل مصرف داروهای خاص مانند آنتی‌بیوتیک‌های قوی که مجبورند استفاده کنند، یا به‌خاطر داشتن مشکلات آناتومی یا پوستی در ناحیه مورد نظر، لازم است در کنار شیر خودشان، به نوزادانشان شیر خشک بدهند، اما زمانی که کودک قادر شد از مادر خود شیر بخورد، لازم است شیر خشک کمتر به او داده شود و در عوض شیر مادر به نوزاد بیشتر داده شود.
خبرنگار: بانوان از چه زمانی باید آموزش صحیح شیردهی را یاد بگیرند؟
رحیمی: پس از اینکه بانوان باردار، در مراکز بهداشت تشکیل پرونده بدهند، مادرانی که بارداری اولشان است، قبل از تولد نوزاد، آموزش صحیح شیردهی را برای آنان شروع می‌کنیم که طی این آموزش، بانوان نحوه صحیح شیر دادن را می‌آموزند. آموزش صحیح شیردهی در دوران آخر بارداری، تکمیل میشود.
تمام پایگاه‌های مراکز سلامت، به مادران باردار آموزش شیردهی صحیح می‌دهند.
پس از زایمان هم، کادر زایمان، به مادران آموزش صحیح شیردهی می‌دهند ولی ایام پس از زایمان، چون مادر، درد دارد و شرایط نامساعدی برای یادگیری دارد، ممکن است خوب یاد نگیرد.
وقتی مادر، پس از زایمان، برای نخستین بار به پایگاه سلامت مرکز بهداشت مراجعه می‌کند، مسؤولان مرکز بهداشت، نحوه شیردهی او به نوزادش را بررسی می‌کنند و اشکالاتش را بیان می‌کنند تا برطرف شود.
خبرنگار: چه عواملی سبب افزایش شیر مادر میشود؟
رحیمی: اگر مادران مشکل خاصی نداشته باشند، هر چقدر بیشتر مایعات مصرف کنند و هر چقدر بیشتر به نوزادانشان شیر بدهند، بدنشان بیشتر شیر تولید می‌کند.
خبرنگار: کمبود کلسیم در مادران، یکی از شایع‌ترین مشکلات دوران شیردهی است، علت فراگیر بودن این اختلال چیست و چگونه می‌توان به طور مؤثر آن را طرف کرد؟
رحیمی: درصد زیادی از بانوان ایرانی به دلیل اینکه بدنشان به اندازه کافی در برابر نور آفتاب قرار نمی‌گیرد و به اندازه کافی ویتامین D دریافت نمی‌کنند، روی خط فقر کلسیم و ویتامین D قرار دارند.
کودک شیرخوار، تمام مواد معدنی از جمله کلسیم و ویتامین D را از بدن مادر دریافت می‌کند و آن کسی که دچار مشکل میشود مادر است.
برخی از بانوان در دوران شیردهی، ریزش مو پیدا می‌کنند، برخی از آنان دچار دندان‌درد یا ناخن‌درد می‌شوند که این به علت کمبود کلسیم بدنشان است چون نوزاد کلسیم بدن مادر را جذب می‌کند.
بانوان شیرده برای مواجه نشدن با کمبود کلسیم و عواقب آن، باید مرتب و به موقع، مکمل‌های خوراکی لازم را مصرف کنند.
همچنین بانوان باید سه ماه قبل از بارداری، نسبت به انجام آزمایشات لازم اقدام کنند تا اگر کمبود کلسیم و ویتامین D دارند ابتدا درمان بشوند و سپس برای بارداری اقدام کنند تا مشکلی متوجه خودشان و نوزادشان نشود.
بانوان برای دچار نشدن به کمبود کلسیم، بهتر است کاکائو، نوشابه، غذاهای سرخ کردنی، چای پررنگ و فست‌فود را مصرف نکنند و در عوض، میوه و سبزیجات تازه را زیاد مصرف کنند تا ذخایر کلسیم و ویتامین D بدنشان زیاد شود.
خبرنگار: نحوه شیر دادن به نوزاد، در میزان جذب شیر به بدن نوزاد و تمایل نوزاد به شیر خوردن أثر دارد؟
رحیمی: بله. بانوان شیرده باید در مکان‌هایی آرام و در کمال آرامش به نوزادان خود شیر بدهند.
مادران باید در هر بار شیردهی، حداقل 15 تا 20 دقیقه وقت برای شیر دادن به نوزادشان اختصاص بدهند و هنگام شیردهی، تماس پوستی با بچه خود برقرار کند، یعنی لباسشان را به گونه‌ای بالا بزنند که پوست کودکشان با پوست بدن خودشان تماس پیدا کند و کودک را هنگام شیر خوردن در حالتی قرار بدهند که کودک صدای قلب مادرش را بشنود.
تماس پوستی نوزاد با مادرش و شنیدن صدای قلب مادر توسط نوزاد حین شیر خوردن، سبب میشود نوزاد میل بیشتری به خوردن شیر پیدا کند و با آرامش بیشتری شیر بخورد.
نگاه مادر به نوزاد و برقراری تماس چشمی با نوزاد نیز سبب افزایش آرامش و تمایل نوزاد به خوردن شیر میشود.
خبرنگار: مادران چگونه باید به صحیح بودن یا صحیح نبودن نحوه شیردهی‌شان پی ببرند؟
رحیمی: یکی از راه‌های پی بردن به مطلوب بودن یا مطلوب نبودن شیردهی، انعکاس رفتاری کودک است.
اگر نوزاد حین شیر خوردن آرام باشد، به مادر نگاه کند و لبخند بزند، معلوم است شیردهی دارد خوب و مطلوب صورت می‌گیرد.
اما اگر نوزاد حین شیر خوردن گریه کند، ناآرام باشد و صورتش را برگرداند یا …، نشان از این دارد که شیردهی خوب انجام نمی‌شود و این علت‌های متفاوتی می‌تواند داشته باشد مانند وجود برفک در دهان نوزاد، وجود زخم در سینه مادر و … که باید بررسی و برطرف شود.
اگر مادر استرس داشته باشد، لباس مادر بوی غذا یا بوی نامطبوع بدهد یا حتی بوی ادکلن لباس مادر تغییر کند، نوزاد شیر نمی‌خورد و اگر هم بخورد ممکن است استفراغ می‌کند.
مادران باید همواره نکات لازم در راستای انجام شیردهی مطلوب به نوزادان خود را رعایت کنند تا هم نوزاد بتواند به خوبی از مواد غذایی شیر مادر بهره ببرد و هم مادران اذیت نشوند.
منبع: بیتوته-فارس