مگر چه موادی در این گیاهان هست که در بقیه نیست؟ دکتر محمدحسین صالحی سورمقی، متخصص فارماکوگنوزی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد.
گیاهان نشاطآور، چه گیاهانی هستند؟
گیاهانی که دارای خواص مسکن، ضددرد یا خاصیت محرک و یا خواصی باشند که بتوانند انرژی از دست رفته بدن را تامین کنند، می‌توانند به طرق مستقیم یا غیرمستقیم حالت مفرح و شادی‌بخش را در فرد ایجاد کنند و فرد را از خستگی و کوفتگی درآورند. از مهم‌ترین گیاهانی که در دسترس همگان قرار دارند و همه می‌توانند از آن بهره ببرند و محدودیت و ممنوعیتی در مصرف آنها وجود ندارد، گیاهانی هستند که دارای ترکیبات کافئین و مشتقات آن هستند و معروف‌ترین آنها چای، قهوه، کاکائو و گیاهی به نام کولا است که از عصاره آن در نوشابه‌هایی که نام کولا دارند، استفاده می‌شود.
در واقع کافئین موجود در آنها باعث این اثر نشاط‌آوری می‌شود. کافئین ماده‌ای است که ویژگی‌های ممتازی دارد؛ به دلیل اینکه جذب بسیار سریعی در بدن داشته و اثرش خیلی سریع احساس می‌شود. به عنوان مثال، وقتی شما خسته‌اید و چای یا قهوه می‌نوشید، پس از مدت کوتاهی احساس بهتری خواهید داشت. این احساس بهتر، صرفا روحی و روانی نیست؛ بلکه کافئین به سرعت جذب شده و اثر کرده است. به همین دلیل، موادی که حاوی کافئین هستند مورد استقبال قرار می‌گیرند.
میزان کافئین تا چه حد باید باشد تا موثر واقع شود؟
اثردهی کافئین ماده بستگی به غلظت‌اش دارد. ممکن است با غلظت‌های کم هم بتواند آن کار را انجام دهد، ولی در هر حال در غلظت‌های بسیار زیاد مضر است زیرا تحریک بسیار زیادی ایجاد می‌کند، ولی در حد متعادل و متوسط، هم مضر نیست و هم می‌تواند کارایی‌اش را به خوبی انجام دهد. بنابراین تعداد فنجان چای یا غلظت آن و یا میزان مصرف کاکائو، قهوه، کولا و نوشابه‌هایی که حاوی عصاره کولای طبیعی هستند و اینکه چه‌قدر در طول روز مصرف کنیم، مشخص می‌کند که کمتر از حدی بوده که خستگی‌مان را برطرف کند و یا در حد تعادل و یا زیاده از حد بوده است. این میزان مواد به طور نسبتا دقیقی اندازه‌گیری شده است و در مواردی که محدودیت و ممنوعیت‌هایی وجود دارد، اخطارهایی به افراد داده شده و مشخص شده است که بیماران تا چه حد باید از این مواد استفاده کنند.
محدودیت‌های کافئین
چند دسته از افراد باید مراقب مصرف این مواد باشند و حد تعادل را نگه دارند؛ نه آنکه اصلا مصرف نکنند:
خانم‌های باردار: از آنجا که این مواد محرک هستند ممکن است سبب کم‌خوابی یا بی‌خوابی آنها شوند؛ توصیه می‌شود میزان کافئینی که وارد بدن یک خانم باردار می‌شود بیش از 300 میلی‌گرم نباشد. این 300 میلی‌گرم برابر 3 تا 5 فنجان چای است، یعنی یک خانم باردار در طول 24 ساعت، مجاز است بین 3 تا 5 فنجان چای بنوشد و از این میزان تجاوز نکند.
بیماران قلبی یا کسانی که جراحی قلب انجام داده‌اند. این افراد نباید استرس زیادی داشته باشند پس نمی‌توانند مانند یک فرد عادی که می‌تواند حداقل 10 فنجان چای در طول روز بنوشد، چای مصرف کنند. در مورد قهوه هم همین‌طور است. ما با 2 گرم چای خشک 5 فنجان چای درست می‌کنیم ولی با 2 گرم قهوه تقریبا یک فنجان قهوه تهیه می‌کنیم. به همین دلیل میزان کافئین در قهوه‌ای که درست می‌کنیم بیشتر می‌شود. پس تعداد فنجان قهوه‌ای که می‌توانیم در روز بخوریم باید حداقل نصف فنجان‌های چای باشد. مثلا 10 فنجان چای برابر با 3 تا 5 فنجان قهوه است.
چای سبز همان اثری را دارد که بقیه چای‌ها دارند؟
خیر، اتفاقا میزان کافئین چای سبز نسبت به چای سیاه بسیار کمتر است. بنابراین اگر کسی برای رفع خستگی می‌خواهد چای بنوشد بهتر است از چای سیاه استفاده کند؛ اما به طور کلی چای سبز
در دو سه مورد بر چای سبز ارجحیت دارد. یکی از نظر خاصیت ضدسرطانی، خاصیت کاهش کلسترول و چربی و فشارخون و دیگری تاثیر بر بعضی از میکروب‌ها به‌خصوص در ناحیه دهان و دندان.
به نظر می‌آید که چای از بقیه در دسترس‌تر است. حالا باید چه کار کنیم تا از همین چای بیشترین کافئین را دریافت کنیم؟ ارزش چای به میزان کافئین موجود در آن است که در بدن موجب رفع خستگی می‌شود. البته چای خواص دیگری هم دارد. جالب است بدانید تا امروز 51 اثر فیزیولوژیک وفارماکولوژیک از چای به کرات در مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی تایید شده است؛ مثل اثرات ضدآلزایمر، ضدمیکروب، ضدویروس، ضداسهال و… که مهم‌ترین آنها اثر کافئین بر بدن و اثر آرام‌بخشی چای است. بنابراین اگر کاری کنیم که کافئین از بین برود، دیگر این نوشیدنی ارزشی نخواهد داشت. پس بهتر است چای را در 15 دقیقه اول پس از دم کشیدن مصرف کنید. در این صورت، بیشترین میزان کافئین را از آن دریافت خواهید کرد؛ زیرا به محض اینکه آب جوش روی چای ریخته می‌شود، کافئین آن شروع به حل شدن می‌کند. این امر هیچ ارتباطی به رنگ چای ندارد. ضمن اینکه بیشتر چای‌های خارجی رنگ‌های مصنوعی دارند ولی ممکن است یک چای ایرانی کم‌رنگ، میزان کافئین زیادی داشته باشد. بعد از 15 دقیقه، مواد تلخ چای به نام تانن وارد آب جوش می‌شوند. به همین دلیل وقتی چای می‌جوشد یا می‌ماند، میزان تلخی آن بیشتر است. تانن‌ها پس از آزاد شدن از برگ‌ها شروع به پیوند با کافئین می‌کنند. از این پس کافئین موجود در چای قابل جذب در بدن نیست و فایده‌ای هم ندارد. بنابراین بهترین چای برای رفع خستگی یک چای تازه‌دم است؛ در حالی که چای کهنه این خاصیت را نداشته و حتی ممکن است ضرر هم داشته باشد و مثلا یبوست‌آور باشد.
آیا فقط گیاهان کافئین دار، نشاط آورند؟
خیر، گیاهان دیگری هم هستند که می‌توانند انرژی‌بخش و نشاطآور باشند. یک گروه از این گیاهان دارای قندهایی هستند که می‌توانند به سرعت در بدن بسوزند و خوراک بسیار خوبی برای مغز ما باشند؛ مانند خرما. گروه دیگری هم هستند که از قدیم به عنوان ضداضطراب، ضدترس و دلهره یا به عنوان آرام‌بخش یا ضدافسردگی مصرف می‌شده‌اند. یکی از بهترین و قوی‌ترین گیاهانی که در تحقیقات چندساله به خاصیت آرام بخشی و ضدافسردگی آن پی برده شده، گیاهی است به نام علف چای که تقریبا 2100 سال پیش برای افراد مالیخولیایی و افسرده و… استفاده می‌شد اما تحقیقات سال‌های اخیر، مطالب دیگری هم به آن اضافه کرده؛ به عنوان مثال، این گیاه می‌تواند اکسیژن سطح مولکول را بالا ببرد، خواب را تنظیم کند و با چند مکانیسم، هم به عنوان آرام‌بخش، ضددرد و مسکن مورد استفاده قرار گیرد و هم اینکه با مکانیزم‌هایی نظم خاص و تحرکی را در بدن ایجاد کند که در نهایت به نشاط و بشاش بودن منجر می‌شود.
بهپو