پدافند غیرعامل به نوعی اقدامات غیرنظامی گفته می شود که نیاز به تسهیلات جنگی نداشته و برای کاهش آسیب‌پذیری نیروی‌انسانی، ساختمان‌‌ها، تاسیسات، تجهیزات، اسناد و شریان‌های کشور در هنگام جنگ یا وقایع غیر منتظره صورت میگیرد.
زندگی انسان همواره با وقوع حادثه اجین است، مخاطرات متعدد با منشأ طبیعی یا انسانی به سرعت یک چشم بر هم زدن قادر است زندگی را دگرگون کند و به گونه ای نشانه های حیات را از پهن های وسیع بزداید که گویی روزی حتی یک موجود زنده در آن نمی زیست. بر این اساس لزوم رعایت تمهیداتی پیشگیرانه جهت مصون داشتن انسانها از خطرات احتمالی از جمله مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
پدافند (دفاع) به معنی حفظ جان مردم، تضمین امنیت افراد، صیانت از تمامیت ارضی و حاکمیت ملی در همهی مواقع در برابر هرگونه شرایط، موقعیت و هرگونه تجاوز است.
مفهوم پدافند غیرعامل
از نظر واژه شناسی، واژهی پدافند از دو جزء “پد” و “آفند” تشکیل شده است.در فرهنگ و ادب پارسی “پاد” یا “پد” پیشوندی است که به معانی “ضد، متضاد، پی و دنبال” است و هرگاه قبل از واژه قرار گیرد، معنای آن را معکوس می‌کند. واژه ی “آفند” نیز به معنای “جنگ، جدال، پیکار و دشمنی” است.
پدافند به دو شاخه پدافند عامل وپدافند غیرعامل تقسیم می شود، نیازی تبار پدافند عامل را، دفاع در مقابل دشمن با به کارگیری سلاح ها، تجهیزات جنگی و تکنیک های رزمی به منظور از کار انداختن ماشین های جنگی دشمن و نابودی آن می داند.(نیازی تبار،۱۳۸۷، ص ۱۵) .
می تواند پدافند را اینگونه تعریف کرد که هر گونه عملی که با استفاده از وسایل و امکانات موجود به منظور جلوگیری و مقاومت در مقابل پیشروی دشمن و انهدام نیروهای تک آوری دشمن انجام می شود. و یا به عبارتی بهتر، هر گونه عملیاتی که در آن درجه ای از پایداری دیده شود را پدافند می گویند و از دو پخش پدافند عامل و پدافند غیر عامل تشکیل می شود.
پدافند عامل عبارت است از بکارگیری مستقیم جنگ افزار، به منظور خنثی کردن و یا کاهش اثرات حملات و عملیات خصمانه ی هوایی، زمینی، دریایی، نفوذی خرابکارانه و عملیات تروریستی دشمن بر روی اهداف مورد نظر.
انواع حملات معرفی شده؛ حمله زمینی، حملات هوایی با هواپیما، حملات موشکی، سلاح های اتمی، و موشک های دقیق و نفوذ کننده بمب های هواسوخت، بمب های الکترومغناطیس.
پدافند غیر عامل به مجموعهاقدامات مسلحانه ای که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیت های ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدامات نظامی دشمن می شود.
در تعریفی دیگر پدافند غیر عامل، تمهیداتی است که در زمان صلح صورت می گیرد و امروزه مردم نیازمند خدمات متفاوتی بوده و نیز به دنبال محیطی آرام و قابل سکونت درون شهرها با آسایش می باشند و عمده ترین هدف پدافند غیر عامل، ایمن سازی و کاهش آسیب پذیری زیرساخت های مورد نیاز مردم است که باید با یک برنامه ریزی و طراحی در توسعه پایدار کشور نهادینه شود. و برای اصلاح زیرساخت های فعلی راهکارهایی با مهندسی مجدد لازم است.
پدافند غیر عامل به دو بخش پدافند سخت و پدافند نرم تقسیم می شود . در پدافند سخت اقدامات سخت افزاری مثل اقدامات مهندسی، پیشگیری، پیش بینی و کاهش مخاطرات و در پدافند نرم استفاده از تاکتیک هایی است که مشتمل بر برنامه ریزی و آماده سازی سیستم و سازمان هاست.
اما پدافند غیرعامل که در منابع لاتین ،معادل دقیق آن Passive Defense است به شکل های مختلفی تعریف شده که در ذیل به بخشی از این تعاریف اشاره میگردد:
موحدی نیا پدافند غیرعامل را مجموعه اقداماتی می داند که مستلزم به کارگیری جنگ افزار و تسلیحات نبوده و با اجرای آن میتوان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تأسیسات حیاتی،حساس و مهم نظامی، غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان خسارات و تلفات ناشی از حملات و بمباران های هوایی موشکی دشمن را به حداقل ممکن کاهش داد.
از نظر زیاری پدافند غیرعامل عبارت است از به کارگیری هرگونه ابزار ،شرایط و موقعیتها به طوری که خود به خود و بدون نیاز به عامل انسانی با مراحل مختلف حملات دشمن مقابله کند.
اصغریان جدی وجه تمایز بین دفاع عامل و غیرعامل را “عامل انسان ” دانسته و دفاع غیرعامل را به عنوان امکان معماری در زمینهی مهندسی جنگ به گونهای که بدون ابزار و توانمندی،نیروی رزمی و دفاعی را افزایش میدهد تعریف می‌کند.
در آیین نامه ی اجرایی بند ۱۱ تبصره ۱۲۱ قانون برنامه چهارم توسعه، پدافند غیرعامل اینچنین تعریف شده است: مجموعه اقدامات غیر مسلحانه ای که موجبکاهش آسیب پذیری نیروی انسانی،ساختمان ها،تأسیسات، تجهیزات و شریان های کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن و یا کاهش مخاطرات ناشی از سوانح غیرطبیعی میگردد پدافند غیرعامل نامیده میشود.
همچنین بر اساس سیاست های کلی نظام ، ابلاغی توسط رهبر معظم انقلاب،پدافند غیرعامل اینگونه تعریف میشود: مجموعه اقدامات غیرمسلحانه ای که موجب افزایش بازدارندگی،کاهش آسیب پذیری،تداوم فعالیت های ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدامات نظامی دشمن می شود.
همانطور که از تعاریف فوق بر می آید بیشتر نظریه پردازان داخلی، پدافند غیرعامل را با تأکید بر دفاع پیشگیرانه در برابر حملات دشمن (عامل انسانی) ومحافظت از غیرنظامیان تعبیر کرده اند؛ بنابراین توجه به این نکته ضروری است که دفاع غیرنظامی Civil Defense دارای مفهومی دو بعدی میباشد.از یک سو دفاع غیرنظامی، محافظت از غیر نظامیان در شرایط جنگی معرفی شده و مشتمل بر بخشی از دفاع ملی است که در پی تمهیدات لازم جهت کسب آمادگی کافی در برابر هرگونه حمله احتمالی، تحقق اهدافی چون به حداقل رسانیدن آثار حاصل از حملات نظامی بر جمعیت غیرنظامی، مقابله ی فوری با شرایط اضطراری حاصل از حمله و بازیابی و برقراری تسهیلات و خدمات آسیب دیده ایمنی اکثریت جمعیت غیرنظامی کشور و ادامه ی حیات آنان را در زمان جنگ تضمین می نماید و از دیگر سو،دفاع غیر نظامی در معنایی عام و گسترده تر بر محافظت از شهروندان در برابر آثار بلایا دلالت دارد که بر اساس این طیف از اهداف،اقدامات و روش های مقابله،گسترش می یابد.
بنابراین با توجه به تأکید بر محافظت از غیرنظامیان در تعریف پدافند غیرعامل میتوان دایره ی شمول آن را گسترش داده و بر اساس نگرش عام دفاع غیرنظامی،پدافند غیرعامل را بدین شکل تعریف نمود:
هر اقدام غیر مسلحانه ای که موجب کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی،ساختمان ها،تأسیسات، تجهیزات، اسناد و شهرای کشور در مقابل بحران هایی با عامل طبیعی (خشکسالی،سیل، زلزله، رانش، لغزش، طوفان،…) و عامل انسانی (جنگ، شورش های داخلی، تحریم،…..)گردد پدافند غیرعامل خوانده می شود.
تاریخچه ی پدافند غیرعامل
ایمنی و امنیت همواره از دغدغه های اصلی انسان محسوب می شده است. لذا آدمی همواره به دنبال یافتن شیوه هایی برای کاهش اثرات عوامل تهدیدکننده ی ایمنی و امنیّت خود بوده است. آسیب پذیری اصولاً میزان خسارت ها و صدمه های ناشی از عوامل و پدیده های بالقوه و بالفعل خسارت زا است. در این زمینه، بشر روش هایی را برای آمادگی در دفاع از خویش،جستجو نموده است.
به طور کلی می توان گفت موضوع پدافند غیرعامل قدمتی به اندازه ی تاریخ زندگی بشر دارد.انسان های اولیه برای در امان ماندن از تهاجم حیوانات وحشی و دیگر دشمنان خود و همچنین برای کاستن از نگرانی ها به غارها،بالای درختان و دیگر مأمن های طبیعی پناه می بردند. با شکل گیری تمدن های اولیه در جهان که با وقوع جنگ همراه بود،انسان ها اصول اولیه ی پدافند غیرعامل را به صورت جوشن و سپر برای حفاظت انفرادی و برج،بارو، قلاع محکم و مرتفع برای تأمین امنیت گروهی به صورت گسترده ای رواج دادند. وجود خندق در اطراف شهرها و ایجاد دروازه های مستحکم برای پیشگیری از حملات غافلگیرانه ی دشمن در تمام نقاط جهان امری رایج بود.
در جریان هجرت پیامبر عظیم الشأن اسلام نیز خداوند متعال با استفاده از شگردهای اختفاء و فریب که از اصول پدافند غیرعامل است،مانع از دسترسی کفار قریش به ایشان گردید.
استفاده از عوارض طبیعی برای جلوگیری از دسترسی دشمن نیز یکی از اصول همواره مد نظر پدافند غیرعامل است که حضرت امیرالمؤمنین “ع” در نامهی ۱۲ نهج البلاغه میفرمایند:
آنگاه که در میدان جنگ در مقابل دشمن قرار گرفتید می باید قرارگاه شما در دامنه ی کوه ها ،تپه ها و یا در کنار رودها باشد تا پوشش و حفاظ شما گردد و شما را از دشمن نگهبانی کند.
در صدر اسلام نیز با تکیه بر این اصول ،غزوهی احد با اتکا بر ارتفاعات و گماشتن نگهبانان در نقاط نفوذ و غزوه ی خندق با حفر گودال پیرامون مدینه طرح ریزی شد.