یکی از ماسیلی که به حق الناس مربوط می شود، رد مظالم است که ممکن است بسیاری از ما تا بجال آن را نشنیده یا با معنی آن آشنایی نداشته باشیم. در این مطلب قصد داریم به شما کمک کنیم تا بدانیدرد مظالم چیست در چه موارد کاربرد دارد.
رد مظالم چیست؟
واژه مظالم جمع مظلمه عبارت است از چیزى که به ستم از کسى گرفته شده است و در اصطلاح اموال حرامى است در دست انسان و صاحبان آن را نمىشناسد. در این صورت باید با اجازه مجتهد جامع شرایط بهفقیر بدهد . (لسان العرب و دهخدا، ماده «ظلم»)
عدم رعایت حقوق دیگران دوقسم دارد: یک قسم امور مالی و قسم دیگر امور غیر مالی.
همه ما میدانیم که اگر کسی مالی پیش ما داشته باشد حال پول باشد یا جنس فرقی نمی کند باید به آن شخص برگردانیم و توبه ما قبول نمی شود تا این کار را بکنیم،اما سوال اینجاست گاهی ما به خاطر علل مختلفی(کمی سن و…) دیگر به خاطر نداریم که از چه کسی پول قرض گرفته یا خدای ناکرده بدون اجازه برداشته ایم و بعدا هم پرداخت نکرده ایم یا به اموال کسی ضربه ای زده ایم و جبران نکرده ایم، و حالا هم دیگر آن اشخاص را نمی شناسیم چکار باید کنیم؟
جواب
اگر صاحبش را می شناسد باید به او برگرداند یا حلالیت بطلبد. و اگر به هیچ وجه انسان صاحبان آن ها را نمیشناسد، یا میشناسد ولی پیدا کردن صاحبان آن ها ممکن نیست، در این صورت با اجازه مرجع تقلید اموال و یا قیمت آن ها را (در صورتی که اموال از بین رفته باشد) به فقرا صدقه بدهد.
محاسبه رد مظالم
اگر شخص مقدار آن را می داند همان مقدار را در صورت نومیدی از یافتن صاحبان آن با اجازه مرجع تقلید، صدقه بدهد، اگر مقدار آن را نمی داند به هر مقداری که یقین دارد، آن را صدقه بدهد. اگر مقدار را به هیچ وجه نمی داند باید یک پنجم مالی که در آن حرام قرار دارد را به نیت ادای وظیفه اعم از خمس و صدقه با اجازه مرجع تقلید صدقه بدهد.
اگر ورثه می دانند میان اموال میت مال حرام وجود دارد، چنانچه صاحبان شان را می شناسند اموال شان را به صاحبان آن ها بازگردانند، اگر صاحبان اموال را نمی شناسند و امکان شناسایی آن ها هم وجود ندارد باید با اجازه مرجع تقلید به مقداری که یقین دارند مال دیگران است را به فقرا صدقه بدهند، اگر مقدار را هم نمی دانند یک پنجم اموال را به با اجازه مرجع تقلید به نیت قصد ادای وظیفه اعم از خمس و صدقه به فقرا صدقه بدهند.
اگر میت وصیت کرده باشد که فلان مبلغ بابت رد مظالم بدهند، لازم است آن مبلغ را با اجازه مرجع تقلید به فقرا صدقه بدهند، در این صورت حتی اگر مقدار مال مورد وصیت بیش از ثلث مال میت باشد باید به آن عمل شود.
اگر ورثه نمی دانند که در مال میت مال حرامی وجود دارد یا نه؟ و میت وصیت هم نکرده باشد ولی ورثه احتمال می دهند که در مال میت مال حرامی وجود داشته باشد، در این فرض لازم نیست چیزی بابت رد مظالم به فقرا صدقه بدهند، اما اگر به نیت رد مظالم و یا صدقه از جانب میت به فقرا اموالی را صدقه بدهند مستحب است.
یک حکایت تأثیر گذار
الکافی عن علیِّ بنِ أبی حمزةَ :کانَ لی صَدیقٌ مِن کُتّابِ بَنی اُمیّةَ فقالَ لی : استأذنْ لی عن أبی عبدِ اللّه ِ علیه السلام ، فاسْتَأذَنتُ لَه علَیهِ ، فأذِنَ لَه ، فلَمّا أنْ دَخلَ سَلّمَ و جَلسَ ، ثُمّ قالَ : جُعِلتُ فِداک ، إنّی کنتُ فی دِیوانِ هولاءِ القَومِ فأصَبْتُ مِن دُنیاهُم مالاً کثیرا ، و أغمَضتُ فی مَطالِبهِ ••• فهَل لی مَخرَجٌ مِنهُ ؟ قالَ : إنْ قُلتُ لکَ تَفْعَلْ ؟ قالَ : أفعَلُ. قالَ لَهُ : فاخْرُجْ مِن جمیعِ ما اکْتَسَبتَ فی دِیوانِهِم ، فمَن عَرَفْتَ مِنهُم رَدَدْتَ علَیهِ مالَهُ، و مَن لَم تَعْرِفْ تَصَدّقْتَ بهِ ، و أنا أضْمَنُ لکَ على اللّه ِ عزّ و جلّ الجَنّةَ . (الکافی : 5/106/4 ، انظر تمام الحدیث)
الکافى ـ به نقل از على بن ابى حمزه ـ : دوستى داشتم که از دبیران بنى امیّه بود؛ به من گفت : از امام صادق علیه السلام براى من اجازه ملاقات بگیر. من از حضرت اجازه خواستم و ایشان اجازه داد. وقتى آن مرد به حضور حضرت رسید، سلام کرد و نشست و سپس گفت: فدایت شوم، من در دستگاه ادارى این جماعت کار مى کردم و از دنیاى آنان به مال و منال فراوانى رسیدم و براى به دست آوردن آن ، چشم بر هم نهادم (به حلال و حرام توجّهى نکردم) ••• آیا راهى براى بیرون آمدن [از این وضع ] دارم؟ فرمود: اگر برایت بگویم انجام مى دهى؟ عرض کرد: انجام مى دهم. فرمود: از تمام مال و ثروتى که در دستگاه ادارى آنها به دست آورده اى خودت را خلاص کن. کسانى را که مى شناسى مالشان را به آنها برگردان و کسانى را که نمى شناسى از طرفشان صدقه بده. در این صورت ، من براى تو ضمانت مى کنم که خداوند عزّ و جلّ تو را به بهشت برد.
پاسخ به سوالات رایج درمورد رد مظالم:
١ – کیفیت پرداخت رد مظالم
سؤال: رد مظالم چیست و کیفیت پرداخت آن چگونه است؟
جواب: منظور حقوق الناس قطعى یا احتمالى است که صاحب آن دقیقاً شناخته شده نسیت، که با اجازه حاکم شرع صرف نیازمندان مى گردد.
٢ – رد مظالم به صورت غیر نقدی
سؤال: کسى که مظالمى بر عهده دارد و چون صاحب آن را نمى شناسد باید صدقه دهد، اگر خود جنس (نه پول آن) را صدقه دهد، چه حکمى دارد؟
جواب: اگر مظالم جنسى مانند روغن و حبوبات و امثال آن بوده، مى توان مثل آن را به فقیر داد، ولى اگر پول بوده، باید پول صدقه داد.
٣ – گذران زندگی با اموال حرام پدر یا مادر
سؤال: وقتی شخصی مثل بنده که بیست و دو سال سن دارم، بفهمد که مدتی از زندگی خود را با مال حرامی که پدر یا مادر برای او فراهم کرده اند گذرانده و حتی با آن مال حرام رشد کرده، تکلیفش چیست؟ آیا حقی بر گردن او هست؟ در حال حاضر نیز که نمی تواند از عهده مخارج زندگی برآید (به علت دانشجو بودن) و هنوز از مال پدر یا مادر خود که می داند حرام است استفاده می کند باید چه کار کند؟
جواب: مادام که شما مجبور هستید از اموال پدر استفاده کنید ما به شما اجازه می دهیم از آن استفاده کنید و با این اجازه مرتکب کار حرامی نشدید و نسبت به گذشته نیز استغفار کنید و هر زمان امکانات خوبی پیدا کردید معادل آنچه از اموال مردم تصرف کرده اید به فقرا بپردازید.
٤ – پرداخت کفارات و مظالم سید به سیدی دیگر
سؤال: آیا سید می تواند مظالم و کفارات خود را به سید بدهد؟
جواب: مانعی ندارد.
٥ – معنی رد مظالم
سؤال: رد مظالم یعنى چه؟
جواب: منظور اموال حرامى است که در دست انسان است، و صاحبان آن را به هیچ وجه نمى شناسد، که باید با اجازه مجتهد صرف فقرا شود.
٦ – معیار محاسبه رد مظالم
سؤال: اگر انسان اراده کند که پولى را به عنوان ردّ مظالم ازطرف پدر مرحومش بپردازد آیا معیار قیمت مظالم به هنگام پرداخت است یا قیمت آن به هنگام واقع شدن آن ظلم؟
جواب: اگر مظالم مثلى است ـ مثل گندم و جو و امثال آن باید ـ خود آن و در صورت توافق طرفین قیمتش را، مطابق روز پرداخت بدهد و اگر مثلى نیست مثل انواع حیوانات باید قیمت وقت تلف را حساب کند.
٧ – داراییهای زنی که توسط اعمال منافی عفت جمع شده
سؤال: زنى به اعتراف خود سالهاى متمادى مبتلا به اعمال منافى عفّت بوده و از این راه کسب معیشت مى نموده و با آن درآمد نامشروع، خانه و زندگى تهیّه کرده است. اکنون که مى خواهد توبه کند تکلیف داراییهاى موجود اعم از خانه و اثاث و چیست؟
جواب: اگر صاحبانش را مى شناسد باید به آنها بازگرداند و اگر نمى شناسد حکم مجهول المالک را دارد و اگر او نیاز مبرم دارد حاکم شرع مى تواند با توجّه به این که توبه کرده به عنوانردّ مظالم به او بدهد.